معاونت بهداشت

توصیه های طب ایرانی در حفظ و ارتقاء سلامت باروری

طب ایرانی برای حفظ و ارتقاء سلامت ازجمله سلامت باروری و پیشگیری از بیماری و درنتیجه تداوم نسل‌، اصول سبک زندگی کاربردی و آسانی را به زوجین توصیه می‌کند.

لازم به ذکر است رعایت این تدابیر برای زوجین نابارور لازم ولی کافی نیست و باید جهت تشخیص علل ناباروری و درمان از منظر طب ایرانی توسط متخصص طب سنتی ایران (و البته سایر متخصصین مربوطه) ویزیت شوند.

حکمای طب ایرانی در منابع مختلف، تدابیر سودمندی را برای افزایش قدرت باروری در زن و مرد ارائه داده‌اند.

طب ایرانی همان‌طور که به حرکت و ورزش برای حفظ سلامتی اهمیت می‌دهد به سکون و آرامش بدن نیز اهمیت می‌دهد.

توصیه می‌شود کسانی که جنب و جوش و تکاپوی زیادی در شبانه روز دارند (بخصوص اگر مزاج خشکی داشته باشند)، در فاصله‌ی فعالیت‌ها چند دقیقه به استراحت و آرام کردن بدن بپردازند.

این نکته‌ی مهم اغلب در باروری مورد اغفال قرار می‌گیرد.

• اصل اول: ورزش و فعالیت بدنی

ورزش اولین اصل سلامتی است که با افزایش خونرسانی و شعله‌ور شدن حرارت غریزی و جلوگیری از سردی بدن باعث تقویت بدن و تقویت و سلامت عملکرد همه اعضا از جمله رحم و اعضای تولیدمثل می‌شود.

انجام هرگونه فعالیت بدنی و ورزش با هدف تقویت باروری می‌بایست از نظر مقدار و شدت حرکات، معتدل باشد. زیرا ورزش‌های سنگین یا خسته کننده می‌تواند با ایجاد سوءمزاج باعث ناباروری شود.

هنگام انجام ورزش هر زمانی که احساس خستگی یا ناراحتی ایجاد شد باید ورزش قطع شود. مقدار ورزش برای هر فرد با مزاج و توانایی مختلف، متفاوت است ولی برای عموم افراد به طور متوسط ۳۰ دقیقه در روز برای ۵ روز هفته توصیه شده است.

ورزش مناسب از دیدگاه طب ایرانی:

1. با قصد و نیت ورزش انجام شود
2. بعد از خروج غذا از معده باشد ولی معده خالی نباشد
3. در زمان اعتدال هوای روز انجام شود
4. معتدل باشد
5. حین ورزش، پوست بدن (صورت) سرخ گردد و ضربان قلب تندتر و تنفس عمیق‌تر شود
6. با انجام ورزش تعریق معتدل با ایجاد احساس سبکی و راحتی رخ دهد
7. ورزش‌های مناسب برای باروری شامل: پیاده‌روی، درجازدن و نرمش‌هایی که باعث افزایش خونرسانی به لگن می شود.

 اصل دوم: آب و هوا

تنفس هوای پاک در سلامتی باروری مفید است بنابراین؛

4. پرهیز از هوای آلوده و بوهای ناپسند
5. بوییدن عطرهای طبیعی با توجه به مزاج (اسپری گلاب برای همه مزاج‌ها مفید است و در صورت مزاج با گرمی زیاد با آب رقیق شود)
6. تمرین تنفس طبی، روزانه حداقل ۲-۳ بار  )ابتدای صبح و قبل از خواب)، هر بار ۱۵–۱۰ مرتبه: دم عمیق از راه بینی (۳ ثانیه)، حبس نفس (۳ ثانیه)، بازدم عمیق از راه دهان (۳ ثانیه)، توقف تا تنفس بعدی (۳ ثانیه)

• اصل سوم: حالات روحی و روانی

سلامت روح و روان زوجین برای باروری سالم لازم است.

از نظر طب ایرانی آسیب ناشی از مشکلات روحی، بر سلامتی و باروری بیشتر از سایر اصول حفظ سلامتی است.

شادی با گرم و تر نمودن مزاج بدن یکی از راهکارهای بهبود باروری است. در مقابل استرس، نگرانی، غم، اضطراب و ترس و حتی مشغولیت فکری شدید با ناباروری همراه هستند.

گاهی برای رسیدن به تعادل در حالات روحی نیاز به مشاوره وجود دارد و چه بهتر که با مشاوره‌ی پیش از ازدواج و انتخاب درست همسر، از وقوع بسیاری از تنش‌های عاطفی جلوگیری نمود.

همچنین تمرینات آرام سازی، یوگا و تنفس طبی از راه‌های مقابله با تنش‌ها هستند.

 سلامت معنوی، یکی از ابعاد مهم سلامتی است که در مواقع بروز استرس و بحران معنی پیدا می‌کند و در مورد باروری سالم توجه به آن در هریک از زوجین اهمیت دارد.

باید به این اصل مهم توجه داشت که:

همه‌ی اسباب و مقدمات پیش از بارداری، تنها هنگامی منجر به تولد یک انسان خواهند شد که اراده‌ی پروردگار به آن تعلق بگیرد. 

• اصل چهارم : تغذیه

اصول صحیح خوردن و آشامیدن:

1. خوردن در زمان گرسنگی واقعی و پرهیز از پرخوری (سیره‌ی ائمه‌ی اطهار علیهم السلام)

2. با وقوع احساس گرسنگی، غذا خوردن بیش از 30 دقیقه به تأخیر نیافتد

3. خوردن وعده‌های غذایی در ساعات مشخص و ثابت

4. خوب جویدن غذا

5. پرهیز از درهم‌خوری (همراه غذا هیچ چیزی جز زیتون و سبزی مصرف نشود، ماست و سالاد به عنوان یک وعده مجزا همراه با مصلحات (نعنا، آویشن و ..) مصرف شود)

6. پرهیز از ورزش، خواب، حمام و رابطه‌زناشویی  بلافاصله بعد از غذا (کمی قدم زدن بعد از غذا مفید است زیرا باعث قرارگیری غذا در عمق معده می‌شود، سپس یکجا نشستن یا دراز کشیدن تا اتمام هضم غذا توصیه می‌گردد)

7. پرهیز از خوردن میوه همراه با غذا، بهتر است میوه حدود یک ساعت قبل از غذا میل شود. بجز انار، سیب و به که خوردن آنها پس از غذا توصیه می‌شود

8. پرهیز از خوردن ماهی با تخم مرغ، قارچ با ماکارونی، الویه با ماکارونی (اختلال هاضمه زیادی ایجاد می‌کند)

9. پرهیز از مصرف غذاهای سنگین و دیرهضم مانند هلیم، کله و پاچه، آش رشته در تابستان و بهتر است که در تابستان از غذاهای دارای هضم راحت مانند زرده تخم مرغ، نان سنگک، گوشت گوسفند استفاده شود. در عوض در زمستان از غذاهای نیازمند هضم قوی استفاده شود

10. پرهیز از ریختن یخ در آب (آب بطور غیر مستقیم، مثلا قرار دادن پارچ آب در یخچال خنک شود)

11. دو آب مختلف با هم مخلوط نشود ( مانند آب و آب میوه، یخ با آب، آب جوش با آب یخ ...)

12. خوردن آب در موارد زیر ممنوع است: بین غذا یا بلافاصله پس از غذا، در حالت ناشتا، بعد از ورزش، بعد از نزدیکی، بعد از حمام، بین خواب و بعد از خواب، بعد از میوه‌ها بخصوص هندوانه، خربزه و انگور

13. غذا در اوایل شب صرف شود و بین شام و خواب حدود 2-3 ساعت فاصله باشد

غذا های مضر برای باروری

غذاهای آماده، فست فود، چیپس و پفک، کنسروها و غذاهای دارای مواد نگهدارنده و مواد غذایی فریزری ماهی شور، تن ماهی، قارچ، کمپوت،رب گوجه فرنگی

زیاده روی در مصرف بادمجان و عدس  و کلم، گشنیز، شاهدانه، سیر و پیاز خام، تربچه، شاهی و تره ی خام، کرفس خام، شلغم خام ( دقت شود بعضی از این مواد به صورت پخته مضر نیستند مثل سیر و پیاز)

غذاهای غلیظ مانند ماکارونی، سیب زمینی، الویه، سالاد ماکارونی و آش رشته، شیرینی و کیک‌هایی که غلیظ و خمیر هستند (سعی شود در یک روز دو وعده برنج مصرف نگردد و در پخت برنج از شوید، زعفران، هویج و یا سبزیجات گرم استفاده شود) از نان خمیر استفاده نشود و نان مصرفی ترجیحا نان جو یا سنگک برشته یا تافتون محلی باشد

غذاهای ترش و ترشی جات بخصوص ترشی بادمجان، زیاده روی در مصرف غذاهای سرد و خشک مثل میوه‌های ترش، دوغ، زرشک، ریواس، غوره و خیار برای باروری مضر است بخصوص در خانمها در زمان عادت ماهیانه

در صورتی که خورش‌ها را با مزه شیرین دوست ندارید از آلو یا رب انار استفاده کنید ولی مزه غذا بسیار ترش نباشد

اگرچه مواد غذایی گرم مفید هستند ولی افراط در مصرف گرمی‌جات هم به باروری آسیب می‌زند، مثلا مصرف زیاد فلفل سیاه هم در خانم‌ها و هم در آقایان به باروری آسیب می زند

ترجیحا در پخت مرباها از شکر سفید استفاده نشود و از شیره ی انگور و عسل استفاده شود

غذاهای مفید در باروری

• سیب شیرین (به اشکال مختلف: سیب خام، مربای سیب، کمپوت سیب، خورش سیب، فالوده سیب، حلوای سیب و حتی بوییدن آن)
• به شیرین (به اشکال متخلف: به خام، مربای به، کمپوت به، خورش به، فالوده به، حلوای به و حتی بوییدن آن)
• هویج یا زردک علاوه بر خانم‌ها در آقایان هم بسیار مقوی باروری است (به صورت پخته بهتر است: داخل انواع غذاها، مربای هویج و زردک، حلوای هویج و زردک)
• بالنگ اغلب به صورت مربا مصرف می‌شود، بهترین مربای آن وقتی است که با عسل پرورده شده باشد
• انجیر، کشمش و مویز
• بادام (شیربادام، حریره بادام، خورشت خلال بادام)
• خرما (اما ثقیل و بد هضم است و مضر گرم مزاجان و صاحبان مناطق گرمسیر و مناطقی که خرما در آنها حاصل نمی‌شود است زیاده روی در خوردن آن جائز نیست، رطب برای تقویت قوای جنسی بهتر است با بادام خورده شود)
• شیر (به صورت شیربرنج با شیره انگور و یا حریره بادام)
• ماش (در انواع غذاها استفاده شود)
• نخود (به اشکال مختلف: جوانه نخود، نخودچی، نخوداب، آبگوشت نخود و گوشت گنجشک، نخود پلو، آب خیسانده‌ی نخود برای آقایان مفید است)
• زرده تخم مرغ عسلی
• پیاز پخته
• میگو

• اصل پنجم: احتباس (حفظ مواد ضروری بدن) و استفراغ (دفع مواد زاید از بدن)

به هیچ وجه نباید یبوست وجود داشته باشد، روده‌ها باید حداقل روزی یک بار دفع داشته باشند. در صورت وجود یبوست باید از مواد یبوست‌زا پرهیز کرد و از ماساژ شکم در جهت عقربه‌های ساعت روزانه بهره برد. در صورت تداوم، باید یبوست درمان شود.

ورزش و تعریق مناسب یکی از راه‌های دفع مواد زاید از بدن است. با استحمام و کیسه کشیدن و باز کردن منافذ می‌توان به دفع مواد زاید کمک نمود.

یکی از مواردی که باعث دفع مواد زاید می‌شود، خونریزی ماهیانه در خانم‌ها است که در صورتی که از اعتدال خارج شود باعث ضعف رحم و بدن می‌شود. بنابراین درصورتی‌که هرگونه تغییر در مقدار و شدت خونریزی ماهیانه باید پیگیری و در صورت لزوم درمان شود.

رابطه زناشویی یکی از راه‌های دفع مواد از بدن است در صورتی‌که در آن افراط یا تفریط شود، باعث ضعف بدن می‌گردد. دفعات رابطه به مزاج و قوت فرد فرق می‌کند و باید به حدی باشد که باعث ضعف و خستگی نشود و باعث نشاط و سبکی شود.

افراط در خروج مواد از بدن از طریق حجامت، فصد، زالو، تعریق و خوردن مسهل و یا قی کردن و تعریق می‌تواند باعث ضعف بدن و ضعف باروری شود.

رژیم‌های لاغری شدید و غیر علمی می‌توانند باعث ناباروری شوند.

توصیه‌های هنگام مباشرت:

6. در زمان اشتیاق واقعی فرد انجام شود (با تحریکات خارجی نباشد)
7. بهترین زمان بعد از هضم غذا در معده و خروج آن از معده است (حدود دو ساعت بعد از غذا خوردن)
8. هنگام اعتدال هوا (از نظر آلودگی و دمای هوا)
9. آماده کردن همسر در شروع رابطه جهت ایجاد مناسب‌ترین حالت برای انعقاد نطفه لازم است
10. پرهیز از نوشیدنی‌های سرد، شستشوی بدن و ناحیه تناسلی با آب سرد بلافاصله بعد از اتمام رابطه و محفوظ نگاه داشتن بدن از هوای سرد
11. توصیه به ادرار کردن و تخلیه مثانه بعد از اتمام رابطه
12. خوردن خوراکی با مقداری چربی و شیرینی
13. وجود نداشتن هرکدام از شرایط نامناسب نزدیکی مانند: گرسنگی و تشنگی، پر بودن معده از غذا و نوشیدنی، پس از ورزش، بعد از هر علتی که باعث تحلیل انرژی و ضعف شود مانند کار سنگین بدنی و فکری، پس از بیداری طولانی، در زمان غم و اندوه شدید و یا حتی شادی بسیار زیاد، شرایط زمانی و نجومی نامناسب (مانند قمر در عقرب، تحت الشعاع، هنگام کسوف و خسوف و زلزله، هنگام طلوع و غروب آفتاب، شب چهارشنبه و شب اول و سط و آخر ماه قمری)
14. استراحت بدن و روح و پرهیز از تحرک داشتن یا هیجانات بسیار مانند غم، استرس و خشم به منظور بازیابی انرژی بعد از اتمام رابطه 

• اصل ششم: خواب و بیداری

9. خواب سرشب و به مقدار کافی باعث تقویت همه اعضا می‌شود.
10. خواب مناسب:  زمان مناسب آن از دو ساعت بعد از اذان مغرب تا طلوع آفتاب است. در هر صورت باید قبل از نیمه شب باشد.
11. خواب باید دو ساعت بعد از غذا باشد.
12. در صورت نیاز به خواب در طی روز : حوالی اذان ظهر زیر نیم ساعت زمان مناسبی است.

• تدابیر حفظ سلامتی رحم

تدابیر دوران قاعدگی: پرهیز از رسیدن آب به رحم و شستن مکرر ناحیه تناسلی، گرم نگاه داشتن بدن به خصوص کمر، ران و ساق پا و پرهیز از نشستن در مکان‌های سرد، پرهیز از خوردن ترشی، شوری، کنسروها، مواد غذایی غلیظ و خمیری و تند در دوران قاعدگی.

سقط  یکی از عوامل ضعف رحم است. از این جهت ممانعت از سقط ساختگی لازم است.

نزدیکی مناسب یکی از تدابیر مقوی رحم است. عدم نزدیکی به مدت طولانی از عوامل ضعف رحم است.

لازم به ذکر است برای بارداری سالم باید این تدابیر برای حداقل ۳ ماه رعایت شوند.

دکتر عطیه سادات دانش: متخصص طب سنتی (سلامتکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی قم)

 دکتر مریم جهانگیر : متخصص طب سنتی (سلامتکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی قم)