معاونت بهداشت

نقش تغذیه در رشد قدی کودکان

کوتاه قدی:

کوتاه قدی یکی از انواع سوء تغذیه است و به وضعیتی گفته می شود که قد کودک به طور قابل توجهی پایین تر از میانگین قد همسالان و هم جنس های او باشد. اگر قد کودک در نمودار رشد، پایین تر از استاندارد باشد به عنوان کوتاه قدی در نظر گرفته می شود.

عوامل ژنتیکی، هورمونی، اقتصادی، محیطی و روانی، تغذیه و شرایط مراقبت های دوران بارداری ، تغذیه ناکافی و الگوی غلط غذایی و بیماری های مزمن، از عوامل بروز سوء تغذیه و کوتاه قدی هستند.

بهترین راه تشخیص رشد، اندازه‌گیری وزن و قد کودک و رسم نمودار رشد است.

عوامل مؤثر بر کوتاهی قد:

• عوامل قبل از تولد (مرحله جنینی)
•  عوامل پس از تولد

عوامل قبل از تولد (مرحله جنینی):

• کمبود ویتامین، مواد معدنی و پروتئین در رژیم غذایی، استعمال دخانیات یا نوشیدن الکل در دوران بارداری
•  مصرف  غذا و میان وعده های پرچرب در دوران بارداری

عوامل پس از تولد :

• کمبود متوسط تا شدید ویتامین آ و د، آهن، کلسیم، روی و ید
• خواب دیرهنگام شبانه
• فعالیت بدنی کم
• دریافت انرژی و پروتئین ناکافی
• چاقی
•  مصرف زیاد مواد غذایی حاوی قند، شکر، چربی ها و نوشیدنی های گازدار

پیشگیری از کوتاه قدی:

• مصرف متعادل و مناسب از همه گروه های غذایی
• افزایش دریافت منابع کلسیم و ویتامین د
• خواب شبانه کافی و زودهنگام
• انجام منظم ورزش برای تحریک صفحات رشد استخوانی

‌

 نقش ویتامین ها و مواد معدنی در افزایش قد کودکان و نوجوانان

• روی

آگاهی از علل کمبود روی، نشانه‌ها و منابع غذایی آن مهم است.  مصرف مکمل‌ها بایستی طبق نظر متخصص تغذیه صورت پذیرد.

عوامل اصلی کمبود روی:

- دریافت کم روی در برنامه غذایی

- افزایش از دست دهی روی از طریق دستگاه گوارش مثلاً در اسهال‌های مزمن، دیابت و ...

نشانه‌های کمبود روی

1. -     کاهش اشتها و کاهش حس چشایی و بویایی
2. -      کاهش رشد
3. -     اختلال سیستم ایمنی و افزایش ابتلا به بیماری‌ها به خصوص اسهال و عفونت‌های تنفسی
4. -       تاخیر در التیام زخم‌ها و بلوغ جنسی
5. -     کاهش تولید هورمون‌های تیروئید و انسولین در بدن
6. -      ریزش مو

منابع غذایی روی

بهترین منابع روی، غذاهای حیوانی نظیر انواع گوشت، تخم مرغ، جگر، لبنیات و منابع گیاهی شامل حبوبات(عدس، نخود، لوبیاو...)، غلات کامل(غلاتی که سبوس و جوانه آن جدا نشده است و شامل آرد سبوس‌دار، گندم سیاه، بلغور گندم‌، بلغور جوی دو سر، بلغور ذرت کامل و برنج قهوه‌ای)، جوانه گندم و مغزها مانند بادام، پسته و گردو می‌باشد.

جذب روی، از منابع حیوانی، بهتر از منابع گیاهی انجام می شود.

• آهن

بهترین منابع غذایی آهن:

•  آهن به دو شکل در غذاها وجود دارد:
•  ۱- آهن هم (Heme) که در منابع حیوانی مانند انواع گوشت و جگر وجود داشته و بهتر جذب می‌شود.
•  ۲- آهن غیرهم (Non-heme) که در منابع گیاهی مانند حبوبات، خشکبار، مغزها و تخم مرغ وجود داشته و جذب کمتری دارند.
• - ویتامین C باعث افزایش جذب آهن می‌شود. بهتر است همراه غذا منابع ویتامین سی نظیر گوجه فرنگی، لیمو ترش، نارنج، فلفل دلمه‌ای و ... مصرف گردد.
• - تانن موجود در انواع چای و قهوه مانع جذب آهن غذاهای گیاهی می‌گردد. توصیه می‌شود از مصرف چای، قهوه یا دم کرده‌های گیاهی یک ساعت قبل و تا دو ساعت بعد از غذا خودداری گردد.
• عوامل اصلی ایجاد کننده کمبود آهن

 ۱- مصرف ناکافی منابع غذایی غنی از آهن

2- عدم دریافت مراقبت های بارداری، تغذیه مطلوب در بارداری و مصرف منظم مکمل

3- تغذیه نوزاد با شیر مصنوعی (شیر خشک)

 ۴- تعجیل یا تاخیر در شروع تغذیه تکمیلی کودکان و عدم استفاده منظم از قطره آهن در کودک

۵ -ابتلای مکرر به بیماری‌های عفونی و گوارشی

 ۶- عدم توجه به تامین نیاز افزایش یافته آهن در دوران کودکی، زمان جهش رشد (دوران بلوغ)، بارداری و شیردهی

عوارض و نشانه‌های کمبود آهن

مهم ترین عارضه کمبود آهن، کم خونی است. از علایم کم خونی، احساس خستگی یا ضعف، سرگیجه، بی اشتهایی، بی حوصلگی، افت یادگیری، ریزش مو، رنگ پریدگی، ضعف سیستم ایمنی، کاهش مقاومت بدن در برابر عفونت‌ها و اختلال رشد قد است.

یکی از عوارض کم خونی فقر آهن، تاخیر در رشد و تکامل کودکان است

کلسیم

با دریافت کافی کلسیم و سایر مواد مغذی، استخوان‌ها تا حدود ۳۰ سالگی به حداکثر تراکم می رسند. بنابراین دوران طلایی برای دریافت کلسیم از دوران کودکی تا ۳۰ سالگی می‌باشد. هرچند که افراد در تمام سنین به مصرف روزانه منابع کلسیم نیاز دارند. کمبود ویتامین دی موجب اختلال در جذب کلسیم می شود.

بهترین منابع غذایی کلسیم

 لبنیات (شیر و ماست، کشک، پنیر و دوغ) دارای بیشترین مقدار کلسیم هستند. بنابراین کودکان بعد از یک سالگی بایستی روزانه  2 واحد و نوجوانان روزانه 3-2 واحد  لبنیات استفاده نمایند. ماهی‌های ریز نظیر ساردین به شرط آنکه استخوان‌های آن هم مصرف شوند، سبزی‌های برگدار سبز تیره نظیر کلم و برگ‌های سبز شلغم و ترب، سویا و دیگر حبوبات نیز از منابع خوب کلسیم هستند.  اما مقدار کلسیم جذب شده از حبوبات به خاطر اسید فیتیک موجود در آنها کم است. بعضی از مغزها مانند بادام نیز از منابع کلسیم به شمار می‌روند.

لبنیات، هم از نظر دسترسی، مقدار و جذب کلسیم و هم از نظر سهولت مصرف توصیه می‌شود.

چند نکته که باید در مورد مصرف شیر بدانید:

•  اگر با مصرف شیر، دل پیچه یا اسهال ایجاد شد بهتر است که شیر به تنهایی و با معده خالی مصرف نشود. به طور مثال می‌توان شیر را با خرما یا عسل یا به شکل شیر برنج، سوپ شیر و امثال آن استفاده نمود.
• شیر را بایستی از مقدار کم شروع و به تدریج بر میزان آن افزود تا دستگاه گوارش به مصرف آن عادت کند.
• معمولا شیر گرم نسبت به شیر سرد بهتر تحمل می شود.
• اگر طعم شیر را دوست ندارید آن را با عسل، خرما، انجیر خشک و .... مصرف کنید و یا به جای آن از سایر لبنیات مانند ماست، پنیر و دوغ استفاده نمایید.
• لبنیات مصرفی از نوع پاستوریزه و ترجیحا کم چرب انتخاب شوند.
• مصرف شیرهای فاقد لاکتوز، توسط افراد دارای حساسیت به شیر بهتر تحمل می شود.

برای کودکان زیر دوسال بهترین شیر، شیر مادر است و استفاده از شیر دام برای کودکان زیر یک سال ممنوع است.

ویتامین دی

ویتامین دی باعث بهبود جذب کلسیم می شود. این ویتامین می تواند از طریق نورخورشید در پوست، ساخته شود. ویتامین دی به مقدار خیلی کم در برخی مواد غذایی مانند ماهی های چرب، روغن کبد ماهی و تخم مرغ وجود دارد اما کمبود آن شایع است.

استفاده از قطره ویتامین آ+ د از 5-3 روزگی نوزاد تا پایان 2 سالگی و مصرف قرص ویتامین دی 50 هزارواحدی از 2 سالگی تا 12 سالگی به صورت هر 2 ماه یکبار و پس از آن به صورت ماهیانه، به تامین ویتامین دی کمک میکند.  

ید:

ید جهت رشد، تکامل، ساخت هورمون‌های تیروئیدی و تنظیم سوخت و ساز بدن ضروری است.

عوارض کمبود ید

1. -     تأخیر رشد و عقب ماندگی
2. -     کاهش ضریب هوشی و قدرت یادگیری
3. -      کاهش مقاومت بدن در برابر بیماری‌ها

منابع ید:

 مهمترین منابع طبیعی ید، مواد غذایی دریایی مثل ماهی های آب‌ شور (ماهی دریا) هستند. از بهترین و ساده‌ترین راه‌ها برای دریافت کافی ید استفاده از نمک تصفیه شده‌ یددار است. میزان مصرف نمک به منظور پیشگیری از افزایش فشار خون و بیماری‌های قلبی بایستی محدود گردد، ولی همین میزان کم، باید حتماً از نوع نمک تصفیه شده ید دار باشد و در۱۰ دقیقه آخر پخت به غذا اضافه گردد.

تاکید می‌شود از نمک های ناسالم نظیر نمک دریا، سنگ نمک، نمک هیمالیا، نمک های رنگی و... اجتناب  شود؛ زیرا دارای ناخالصی‌ها، فلزات سنگین(سرب، ارسنیک، جیوه و ...) و مواد سمی هستند که سرطان زا بوده و می‌تواند آثار منفی بر کلیه‌ها و کبد داشته باشد. به علاوه میزان ید آنها کم می‌باشد و نیاز روزانه بدن را به ید تامین نمی‌کند.

ویتامین آ

در رشد طولی و نمو استخوان، خون سازی، بینایی و پاسخ‌ های ایمنی بدن نقش دارد.

منابع غذایی ویتامین آ

لبنیات، ماهی، تخم مرغ و همچنین میوه‌ ها و سبزی ‌های زرد، نارنجی، قرمز و سبز تیره از منابع غنی این ویتامین و پیش ساز آن یعنی بتاکاروتن هستند(از جمله سیب زمینی، هلو، شلیل، طالبی، خرمالو، هویج، هندوانه، گوجه فرنگی، پرتقال و...).

چند نکته مهم در خصوص افزایش قد:

• رشد قدی پس از دوران بلوغ متوقف می شود و هر گونه ادعایی در خصوص افزایش قد افراد پس از این دوران صحیح نیست.
• استفاده نابجا و نادرست از مکمل های غذایی، بدون مشورت با متخصص تغذیه، ممکن است موجب آسیب به سلامت و رشد گردد.
• بهترین روش برای رشد مناسب قدی و وزنی، رعایت اصول تغذیه در مادران باردار، شیرده و تغذیه در مدارس و کودکان در حال رشد می باشد.
• خواب شبانه کافی و عمیق، نقش زیادی در رشد قدی دارد. بهترین زمان خواب، ساعت 10 شب می باشد و بیشترین مقدار هورمون رشد در دو ساعت اولیه خواب ترشح می شود.
• مصرف زیاد مواد غذایی حاوی قند و شکر مانند شکلات، آبنبات، نوشابه های گازدار و... در برنامه غذایی، به ویژه یک ساعت قبل از خواب، باعث اختلال در ترشح هورمون رشد و رشد قدی می شود.
• رشد دختران در کنار سایر عوامل به میزان هورمون رشد و هورمون استروژن بستگی دارد.
• هورمون رشد، باعث افزایش رشد شده ولی استروژن باعث بسته شدن مرکز رشد استخوانی و کند شدن رشد استخوان می شود.
• معمولاً بعد از شروع اولین قاعدگی، قد دختران بیش از 6 سانتی متر افزایش نمی یابد.
• رشد قدی دختران اغلب 2 تا 2.5 سال پس از شروع قاعدگی متوقف می شود، لذا بطور میانگین رشد قدی دختران تا سن 16 تا 18 سالگی ادامه دارد.
• پسران معمولا شروع بلوغ دیرتری نسبت به دختران دارند به همین دلیل رشد قدی در آنها تا حدود سنی 18 تا 20 سال ادامه دارد.

مصرف بیش از نیاز توصیه شده مواد غذایی توسط متخصص تغذیه در دوران بارداری به تنهایی تاثیری بر رشد و تکامل مطلوب جنین ندارد و ممکن است سلامت مادر و فرزند را نیز به خطر اندازد.