معاونت بهداشت

تمام اقداماتی که افراد انجام می‌دهند تا بتوانند از سلامت خود برای جلوگیری از بروز ناخوشی مراقبت کنند، در حیطه خودمراقبتی تعریف می‌شود. علم آگاهی نسبت به زمان مراجعه به پزشک، اقدامات اورژانسی پیش از مراجعه به پزشک، مراقبت از خود در زمان بیماری‌های مزمن غیرواگیر و... که فرد به شکل اکتسابی کسب می‌کنند تا به اقدامات پیشگیرانه و مراقبتی مبادرت ورزد، خودمراقبتی می‌گوییم.

طبق برآوردهای صورت گرفته ۶۵ تا ۸۵ درصد تمام مراقبت‌ها از جنس خودمراقبتی است. پس از آنکه توانستیم با سیر بیماری‌های غیرواگیر مبارزه کنیم، درمان‌ها به مراقبت تبدیل شده‌اند؛ چراکه جنس بیماری‌ها تغییر کرده و دیگر مانند گذشته بیماری‌های واگیر در صدر لیست بیماری‌ها قرار ندارد و برای بیماری‌های غیرواگیر نیز همواره پیشگیری بهتر از درمان است؛ به همین دلیل پیشگیری از بروز بیماری نیز در دسته رفتارهای خودمراقبتی قرار می‌گیرد.

بیماری فشارخون به عنوان یکی از بیماری‌های غیرواگیر که می‌توان با اصلاح سبک زندگی از بروز آن پیشگیری کرد، با داشتن تغذیه سالم، کاهش مصرف نمک، مدیریت وزن، مدیریت استرس،  افزایش فعالیت و تحرک می‌توان جلوی آن را گرفت. در صورت بروز بیماری فرد ملزم می‌شود تا پایان عمر با خود مراقبتی بیماری‌ را کنترل کرد تا عوارض ثانویه آن مانند سکته قلبی و مغزی برای فرد به وجود نیاید. 

سواد سلامت، قدرت جذب،  درک،  نقد و تحلیل اطلاعات است برای اینکه انسان‌ها به سلامت خود اهمیت دهند؛ چراکه ما معتقدیم سلامت هدیه‌ای نیست که توسط پرسنل بهداشتی به مردم داده می‌شود؛ بلکه سلامت محصول انتخاب‌های مردم است و خودشان خالق سلامت هستند. فردی که آگاهانه سراغ مصرف دخانیات و الکل نمی‌رود یا آگاهانه میزان نمک مصرفی خود را کاهش می‌دهد در حال خلق سلامت برای خود و اطرافیانش است. بروز هرگونه محرومیت مانند فقر نیز می‌تواند در انتخاب افراد برای دستیابی به اهداف سلامت نقش داشته باشد.

باید قدرت تشخیص، تمایز و سواد سلامت کافی را هم در اختیار مردم بگذاریم تا انتخاب کنند و در زندگی روزمره سلامت را برای خود برگزینند. پیش از این معتقد بودیم اگر به اندازه کافی پزشک، پیراپزشک، دندانپزشک، ماما، بیمارستان، تجهیزات و... داشته باشیم، سلامت در جامعه افزایش می‌یابد؛ در حالی که اکنون گفته می‌شود تمام این موارد ۱۵ تا ۳۵ درصد سلامت جامعه را تامین می‌کند و اکنون درک شده که باید بر آگاهی‌رسانی به مردم و افزایش سواد سلامت آنها تاکید بیشتری داشته باشیم تا ضمن خلق سلامت، نیازشان به مراجعه به پزشک و مصرف دارو کاهش یابد.

در همین راستا در آینده نزدیک با برنامه هرخانه یک پایگاه سلامت به تحقق هرچه بهتر این هدف کمک خواهیم کرد. وزارت بهداشت در نظر دارد تا پایان سال در سه دانشگاه علوم‌پزشکی در شهرهای سمنان، کاشان و قزوین این طرح را به شکل پایلوت آغاز کرده و سپس در سراسر کشور اجرا خواهد شد. نکته قابل توجه آن است که برنامه‌های خودمراقبتی ما بر اساس سطح سواد مردم طراحی شده است و در هر گروه ارائه می‌شود. در این بین کار اطلاع رسانی به افراد کم سواد و بی‌سواد به عهده رابطین سلامت است.

رابطین سلامت نیروهای مردمی هستند که در برنامه هر خانه یک پایگاه سلامت از ظرفیت آنها استفاده می‌شود. طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته به ازای هر ۴۰ خانواری که سفیر سلامت خانواده در آنها تربیت می‌شود، یک رابط سلامت خانواده داریم که ارتباط بین این سفیران را با خانه‌های بهداشت برقرار می‌کند. همچنین در خانواده‌هایی که فرد واجد شرایط به عنوان سفیر سلامت ندارند، توسط رابط سلامت تحت پوشش آموزش‌ها قرار می‌گیرند.

طرح هرخانه یک پایگاه سلامت بر آموزش خانواده‌ها تکیه دارد، با آموزش درست، قدرت انتخاب و تحلیل به مردم می‌دهیم و می‌توانند یاد بگیرند چگونه بیمار نشوند تا نیازی به مراجعه به پزشک و دریافت دارو نیز نداشته باشند.

به طور مثال ۱۰ درصد افراد بالای ۱۸ سال در جامعه سیگاری هستند، ۴۸.۶ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال به اندازه کافی میوه و سبزی مصرف نمی‌کنند، ۹۰.۳ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال نیز تحرک مناسب ندارند. مشاهده این موارد نشان می‌دهد تا چه میزان جمعیت جوان کشور در معرض خطر بیماری‌های غیرواگیر قرار دارد و این امر اهمیت خودمراقبتی را نشان می‌دهد

یکی از اهداف اجرای طرح هر خانه یک پایگاه سلامت، اجتماعی کردن و جامعه محور کردن سلامت است که با گسترش مشارکت آگاهانه مردم در عرصه تأمین، حفظ و ارتقای سلامت در تمامی خانه ها و خانوارها عملیاتی می شود، بطوریکه در هر خانواده حداقل  یک نفر به عنوان «سفیر سلامت خانواده» در سه حیطه شیوه های پیشگیری و ارتقای سلامت، خودمراقبتی و درمانهای اولیه، توانبخشی توسط تیم سلامت در واحدهای ارایه خدمات سلامت، آموزش دیده و برای مراقبت از سلامت خود، خانواده و جامعه توانمند می شوند.

تحقق اهداف این برنامه بزرگ ملی با استمداد سازمان یافته و مشارکت آگاهانه خود مردم، نیازمند و همراه است تا امور سلامت خانواده به فرد آموزش دیده و مهارت یافته از درون خانواده سپرده شود و اقدامات پیشگیرانه، درمان های اولیه در ناخوشی ها و توانبخشی بویژه با توجه به حرکت جامعه به سوی سالمندی توسط این افراد ارائه شود.

شعار سازمان جهانی بهداشت نیز، بهداشت برای همه توسط همه است و اگر بخواهیم زین پس شاهد تداوم ارتقای شاخص های سلامت باشیم، باید آموزش ها و خدمات برای مردم و با مشارکت همه مردم انجام شود.

امروزه بیش از ۷۵ تا۹۰ درصد خدمات سلامت در جوامع توسعه یافته در دایره خودمراقبتی می گنجد و سهم نظام های سلامت کمتر از ۲۵ و حتی۱۰ درصد خدمات خواهد بود.

در همین راستا، یکی از پیش نیازهای اجرای مطلوب این فرآیند، قادرسازی افراد برای کنترل و مدیریت سلامت خودشان و ارتقای سواد سلامت آنهاست. طبق بررسی های انجام شده در موضوع شاخص سواد سلامت در ایران نشان داده است که از هر دو نفر ایرانی، یک نفر سواد سلامت محدود دارد.

از پیامدهای ناشی از کم سوادی افراد در حوزه سلامت می توان به فقر مهارتهای خودمراقبتی، استفاده کمتر از خدمات پیشگیری، انتخاب های ضعیف سلامت، تأخیر بیشتر در تشخیص ها، فهم کمتر از وضعیت های پزشکی، پایبندی کمتر به دستورالعمل های پزشکی، افزایش خطر بستری شدن، وضعیت سلامت جسمی و روانی ضعیف تر، افزایش خطر مرگ و هزینه های مراقبت سلامت بیشتر اشاره نمود.

اینگونه است که تقویت خودمراقبتی و دیگر مراقبتی که شامل اعمالی اکتسابی، آگاهانه و هدفداری است چون: اقداماتی که مردم برای خود، فرزندان و خانواده شان انجام میدهند تا تندرست بمانند، از سلامت جسمی، روانی و اجتماعی خود حفاظت کنند، نیازهای جسمی، روانی و اجتماعی خود را برآورده سازند، از بیماری ها یا حوادث پیشگیری کنند، بیماری های مزمن خود را مدیریت کنند و نیز از سلامت خود بعد از بیماری حاد یا ترخیص از بیمارستان حفاظت کنند.

خودمراقبتی فرایندی مادام‌العمر است که در تمامی دورانها و موقعیتهای زندگی مطرح است. تمامی دولت ها، با توسعه سیاست های حامی سلامت، عدالت و توسعه پایدار، امکان زندگی در محیط سالم و انتخاب آزاد، عادلانه و ارزان گزینه های سلامت را برای همه شهروندان فراهم می کنند. 

در واقع، سلامت محصول مشترک دولت ها، ملت ها و بازار است. مردم با انتخاب گزینه های سالم، سلامت را به عنوان یک ثروت حفظ کرده و ارتقا می دهند.

در راستای اجرای این برنامه، چه بسا سطح جدیدی در سیستم ارایه خدمات بهداشتی کشور تعریف می شود و بیش از 24 میلیون خانه دارای سفیر سلامت خانواده به مثابه پایگاه سلامت و در واقع اولین سطح PHC در نظر گرفته می شود که خود گام بزرگی برای مشارکت آگاهانه مردم در تامین، حفظ و ارتقای سلامت در کشور و جامعه محور کردن خدمات سلامت است.