معاونت بهداشت

نقش خانواده در پیشگیری ازاعتیاد
در هر خانواده شرایط و ویژگی‌هایی وجود دارد که می‌تواند کودکان و نوجوانان را به مصرف مواد مخدر تشویق کند یا آنها را از خطر سوءمصرف مواد دور نماید.
عوامل خانوادگی که ممکن است باعث افزایش خطر مصرف مواد در کودکان و نوجوانان شود، دامنه‌ی گسترده‌ای مانند عوامل ژنتیک، مصرف مواد در والدین، مصرف مواد در خواهران و برادران، مدیریت نادرست خانواده، کمبود نظارت بر اعضای خانواده، بی‌توجهی والدین به مشکلات فرزندان، تعارضات خانوادگی به ویژه طلاق و جدایی والدین، سوءرفتار جنسی یا بدنی، مشکلات اقتصادی و بی‌میلی فرزندان به والدین را شامل می‌شود. این ویژگی‌ها عوامل خطری هستند که در بسیاری خانواده‌ها وجود دارد و می‌تواند اثر بسیار مخربی بر فرزندان به جا بگذارد.
علاوه بر این عوامل، بعضی خصوصیات مثبت نیز در خانواده وجود دارد که می‌تواند کودکان و نوجوانان را در مقابل خطر سوءمصرف مواد محافظت کند. این خصوصیات، عوامل محافظ یا پشتیبان نامیده می‌شود. برخی از این عوامل عبارتند از: روابط خانوادگی قوی، فرزندپروری صحیح، مسئولیت‌پذیری مشترک، انتظارات روشن و شفاف، اختصاص زمان برای یکدیگر، و حس اعتماد متقابل در اعضای خانواده.
کاهش هر چه بیشتر عوامل خطر، و افزایش عوامل محافظ در خانواده می‌تواند محیط سالمی را برای رشد کودکان و نوجوانان فراهم کند و علاوه بر آن، حل و فصل چالش‌های زندگی را بدون اسیر شدن در دام سوءمصرف مواد و الکل به آنها بیاموزد.
افراد در معرض خطر
آمارهای کنونی به روشنی نشان می‌دهد که بسیاری از کودکان و نوجوانان، به علت مشکلات خانوادگی یا رفتارهایی که از طرف اعضای خانواده می‌بینند، در خطر گرایش به مصرف سیگار، الکل و مواد اعتیادآور قرار دارند. برای نمونه می‌توان گفت که:
 • براساس پژوهش‌ها، احتمال مصرف الکل در فرزندان افراد معتاد به الکل، دو تا چهار برابر کودکان و نوجوانانی است که والدینشان الکل مصرف نمی‌کنند.
 • در بسیاری از موارد، مصرف سیگار در افراد از دوره‌ی دبیرستان شروع می‌شود. در واقع، حدود سه‌چهارم دانش‌آموزان دبیرستانی که هر روز سیگار مصرف می‌کنند، حداقل 7 تا 9 سال پس از آن نیز به مصرف مداوم سیگار ادامه می‌دهند.
نوجوانانی که به مواد استنشاقی روی می‌آورند، به تدریج به مصرف مواد دیگری مانند ماری‌جوانا و الکل نیز گرایش پیدا می‌کنند.
عوامل خطر در خانواده
وجود عوامل خطر مصرف مواد در یک خانواده، لزوماً به معنای آن نیست که تمام فرزندان آن خانواده نیز به مصرف مواد روی خواهند آورد. اما این عوامل می‌تواند احتمال مصرف مواد را در اعضای خانواده افزایش دهد. برخی از این عوامل به طور مفصل‌تر در اینجا توضیح داده می‌شود.
روش‌های مدیریت خانواده: چگونگی مدیریت خانواده توسط والدین می‌تواند بر احتمال مصرف مواد در فرزندان آنها تأثیر بگذارد. این روش‌های مدیریتی شامل موارد زیر است:
 • انتظارات مبهم و غیر شفاف درباره‌ی رفتار اعضای خانواده: برای نمونه، درباره‌ی این که چه نوع رفتاری در خانواده درست یا نادرست است، هیچ پیام روشنی به فرزندان ارائه نمی‌شود و هیچ حد و مرزی در مورد رفتارها و کردارهای اعضای خانواده وجود ندارد.
 نظارت ضعیف بر رفتار اعضای خانواده: والدین نسبت به رفتارهای درست یا نادرست فرزندان خود، توجه زیادی نشان نمی‌دهند یا آنها را کاملاً نادیده می‌گیرند.
 واکنش نادرست یا ناکافی به رفتارهای اعضای خانواده: برای نمونه، رفتار درست کودک، هیچ واکنشی را از سوی والدین در پی ندارد و کودک، هیچ تشویق یا پاداشی در قبال رفتار درستش دریافت نمی‌کند.
 
نظم و انضباط بی‌ثبات: والدین در برخی موقعیت‌ها، با سخت‌گیری و در برخی موقعیت‌ها، با ملایمت بسیار در مقابل فرزندان خود واکنش نشان می‌دهند.
 • دخالت کم یا بیش از حد در امور مربوط به فرزندان: برخی مواقع ممکن است والدین بیش از حد در کار فرزندانشان دخالت کنند یا برعکس، در برخی موارد ضروری، دخالتی در کار فرزندانشان نداشته باشند.
 
• کمبود ارتباط یا نزدیکی بین اعضای خانواده: برخی مواقع ممکن است کودکان و نوجوانان، به والدین خود اعتماد نداشته باشند و محیط خانواده، پشتیبانی و عطوفت لازم را برای آنها فراهم نکند.
 • اختلافات خانوادگی: تعارض بین اعضای خانواده و به ویژه میان والدین که ممکن است به طلاق یا جدایی آنها بینجامد.
 • شرکت نداشتن در فعالیت‌های خانوادگی: فرزندان در فعالیت‌های خانوادگی یا تصمیم‌گیری‌های جمعی شرکت نمی‌کنند یا به آنها اجازه‌ی شرکت در این فعالیت‌ها داده نمی‌شود.
سابقه‌ی مصرف مواد در خانواده: سابقه‌ی مصرف الکل یا مواد در یک یا هر دوی والدین، خطر بروز این رفتارها را در فرزندانشان افزایش می‌دهد. این تأثیر می‌تواند هم از عوامل محیطی (مانند مشاهده‌ی مصرف مواد در والدین) و هم از عوامل ژنتیک سرچشمه بگیرد. برای نمونه، احتمال مصرف الکل در پسرانی که پدرانشان الکل مصرف می‌کنند، چهار برابر پسرانی است که پدرانشان الکلی نیستند.
نادیده گرفتن مصرف مواد یا الکل: این پیام که “مصرف مواد، کاری عادی و پذیرفتنی است”، احتمال تکرار مصرف مواد را می‌افزاید. نوشیدن الکل، سیگار کشیدن، و مصرف مواد توسط والدین یا سایر بزرگسالان می‌تواند به سرمشق و الگویی برای کودکان و نوجوانان تبدیل شود. این خطر وقتی بیشتر می‌شود که والدین یا سایر بزرگسالان، کودکان و نوجوانان را نیز در رفتار خود شریک سازند؛ برای نمونه، پدری که از فرزندش می‌خواهد تا سیگارش را روشن کند یا مادری که از فرزندش می‌خواهد تا برایش نوشیدنی الکلی بخرد.
عوامل محافظ
اما در نقطه‌ی مقابل عواملی که در بالا توضیح داده شد، برخی ویژگی‌های خانواده می‌تواند فرزندان را در مقابل مصرف مواد، ایمن نگه دارد. از طرفی، وجود این‌گونه عوامل در خانواده نمی‌تواند به تنهایی تضمین کند که فرزندان آن خانواده به دنبال مصرف مواد نخواهند رفت، اما به طور قطع در کاهش خطر مصرف مواد نقش دارد. در اینجا نمونه‌هایی از این عوامل محافظ توضیح داده می‌شود.
پیوندهای خانوادگی: پیوندهای نیرومند بین والدین و فرزندان، به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند تا احساس ایمنی، عطوفت و حمایت داشته باشند. این پیوندها، محیط قابل اعتمادی را ایجاد می‌کند که در آن، فرزندان می‌توانند شاد باشند و از زندگی در کنار اعضای خانواده لذت ببرند. روابط خانوادگی مستحکم می‌تواند به فرزندان کمک کند تا بر مشکلات خود چیره شوند.
فرزندپروری مؤثر: این ویژگی شامل چند عامل مهم دیگر است که خطر مصرف مواد را در کودکان و نوجوانان کاهش می‌دهد. والدین می‌توانند با روش‌های زیر، مهارت‌های فرزندپروری خود را در محیط خانواده تقویت کنند:
 • قدردانی مداوم/ عیبجویی کم: والدینی که از رفتارهای درست فرزندانشان قدردانی می‌کنند و کمتر به عیب‌جویی از آنها می‌پردازند، در تقویت اعتماد به نفس فرزندانشان نقش بسیاری خواهند داشت؛ اعتماد به نفسی که یکی از مهمترین ابزارهای مقابله با وسوسه‌ی مصرف مواد در نوجوانان است.
 • انتظارات روشن/ انتظارات مثبت: والدین باید با برقراری ارتباط روشن و صریح با فرزندانشان و یادآوری مداوم معیارهای رفتار صحیح در محیط خانواده، حد و مرز رفتار اعضای خانواده را مشخص کنند. این حد و مرزها به فرزندان کمک می‌کند تا درباره‌ی کارهایشان و پیامدهای آن، تفکر و تصمیم‌گیری کنند. والدینی که انتظارات مثبتی از فرزندانشان دارند (برای نمونه، انتظار برای موفقیت فرزندان در مدرسه یا دانشگاه)، با تشویق آنها به تلاش و کوشش می‌توانند در کاهش خطر مصرف مواد نقش داشته باشند.
 اختصاص وقت برای فرزندان/ مسئولیت‌پذیری مشترک: اختصاص زمان برای فعالیت‌های مشترک خانوادگی (مانند سرگرمی‌ها، ورزش، غذا خوردن، نظافت منزل، و مسافرت) می‌تواند ثبات را در محیط خانواده برقرار کرده و شرایطی را فراهم نماید که اعضای خانواده بتوانند با یکدیگر همکاری کرده و پشتیبان همدیگر باشند.
 مدیریت استرس: این که هر خانواده چگونه موقعیت‌های استرس‌زا و پرتنش را مدیریت می‌کند، تأثیر بسیاری بر فرزندان باقی می‌گذارد. اگر خانواده بتواند رویدادهای منفی مانند مرگ یکی از اعضای خانواده، بیکاری پدر، یا بیماری یکی از فرزندان را به درستی مدیریت کند، به طور قطع خواهد توانست کودکان و نوجوانان خود را در مقابل موقعیت‌های پرخطر محافظت نماید. مراجعه به مشاوران خانواده، توضیح درباره‌ی رویدادهای استرس‌زا به فرزندان و جست‌وجوی حمایت و پشتیبانی از محیط خارج از خانواده می‌تواند روش‌های مؤثر دیگری برای حفظ ثبات خانواده و کمک به آن در زمان استرس و بحران باشد.
ارتباط با سایر بزرگسالان/ خانواده‌های گسترده: بیشتر خانواده‌هایی که مشکلات مالی، جدایی و طلاق یا اعتیاد اعضای خانواده‌شان را تجربه می‌کنند، به تدریج از آشنایان، دوستان، و همسایگان خود دورتر می‌شوند و انزوا را برمی‌گزینند. اما والدین باید بدانند که سایر بزرگسالان در خارج از حیطه‌ی خانواده (مانند معلم، مربی ورزش، یا پدربزرگ و مادربزرگ) نیز در رشد و پرورش کودکان و نوجوانان تأثیر زیادی دارند و بهتر است که فرزندان خانواده از نظارت و مراقبت آن افراد هم برخوردار شوند. علاقه و توجه این افراد به کودکان و نوجوانان می‌تواند اعتماد به نفس آنها را بالا برده و الگویی از بزرگسالان سالم و تندرست را برای آنها فراهم کند.
والدین چگونه می‌توانند در پیشگیری از مصرف مواد مخدر توسط فرزندانشان سهیم باشند؟
والدین هر خانواده در زندگی فرزندانشان و نسل‌های بعدی خود، تأثیری انکارناشدنی دارند و می‌توانند با اتکا به ویژگی‌های مثبت خانواده، در پیشگیری از رفتارهای پرخطر و ناسالم فرزندانشان نقش داشته باشند. والدین باید...:
 • از موقعیت‌هایی که در آنها، خطر احتمالی مصرف مواد و الکل وجود دارد، آگاه باشند و این موقعیت‌ها را کنترل کنند.
 • از دوستی‌ها و رفاقت‌هایی که فرزندانشان در خارج از محیط خانواده دارند، باخبر باشند.
 • مهارت‌های شنونده بودن و شنیدن حرف‌های فرزندانشان را در خود تقویت کنند.
 •مهارت‌هایی را که به فرزندانشان اعتماد به نفس می‌دهد، به آنها بیاموزند.
 • راهکارهای پیشگیری از مصرف مواد (مانند ایفای نقش، مهارت نه گفتن، و پرداختن به فعالیت‌های مثبت جایگزین) را در خانواده به فرزندانشان بیاموزند.
 • رویکردی صریح و روشن را در قبال مصرف مواد و الکل در اعضای خانواده اتخاذ کنند.
 • با همکاری سایر بزرگسالان و مسئولان تلاش کنند تا محیطی امن و عاری از آلودگی را در مدارس، محلات و جامعه فراهم نمایند.
منبع:
http://www.fadaa.org/resource_center/just_the_facts/famrisk.pdf‎