معاونت بهداشت

رابطه بهره ‌برداری از فناوری‌های نوین ارتباطی و گرایش به اعتیاد در جوانان
جوامع بشري همواره با مشکلات و آسیب‌هاي بسیاري مواجه بوده‌اند. با توجه به اینکه آسیب‌هاي اجتماعی بخش قابل توجهی از امور و سرمایه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند و از آن جهت که توجه به آسیب‌ها منجر به پیشگیري و همچنین درمان آسیب‌ها می‌شود، این امر همواره مورد توجه انسان‌ها در دوره‌هاي مختلف واقع شده است و به آنها با نگاه معرفت‌شناختی و دانش مسلط عصر خویش نگریسته و در پی تبیین چرایی و چگونگی آنها بوده‌اند. از آسیب‌هاي اجتماعی که جامعه همواره با آن درگیر است می‌توان به «اعتیاد» اشاره کرد.
فناوري‌هاي نوین ارتباطی، از جمله عواملی است که تأثیر بسیار زیادي بر ظهور انحرافات اجتماعی، آسیب‌ها و وقوع بزهکاري دارد. استفاده از فناوري‌هاي نوین از جهات مختلف قابل بررسی است. به دلیل نبود ضوابط و مقررات جهانی و الزامات ناشی از آن، در اینترنت و تلویزیون‌هاي ماهواره‌اي هیچ‌گونه تضمینی وجود ندارد که همه گروه‌ها و انجمن‌ها در جهت و سیر اهداف انسانی فعالیت کنند، زیرا در کنار گروه‌ها و انجمن‌هاي مفید، گروه‌هاي نابهنجار نیز دیده می‌شوند. به علاوه، بعضی از افرادي که به دلیل کمبود فضاهاي تفریحی و آموزشی در جامعه، در منزل و با فضاي مجازي مشغول می‌شوند، به تدریج نوعی انزواطلبی را پیش می‌گیرند که در نهایت باعث منزوي شدن آنان از اجتماع می‌شود. منزوي شدن بهره‌برداران و ارتباط با افرادي که در دنیاي واقعی وجود خارجی ندارند و وجود گروه‌هاي نابهنجار که در فضاي مجازي فعالیت می‌کنند، ممکن است آثار نامطلوب در رفتارهاي اجتماعی بهره‌برداران ایجاد کند.
بخشی از آسیب‌هاي فناوري نوین ارتباطی و یا ارتباط این فناوري با گرایش به آسیب‌هاي اجتماعی، با ناآگاهی بخش عمده‌اي از بهره‌برداران نیز مرتبط است و شرایط پیچیده‌اي را براي امر مقابله با آسیب‌هاي ناشی از فناوري‌هاي نوین ارتباطی رقم زده است. از آنجا که اینترنت و تلویزیون‌هاي ماهواره‌اي به عنوان مهمترین فناوري‌هایی هستند که در جمع‌آوري، ذخیره، پردازش و انتشار اطلاعات مختلف به شکل تصویري، صدا و متن استفاده می‌شوند و استفاده از آنها به طور چشمگیري گسترش یافته است، در این پژوهش بر اینترنت و ماهواره به عنوان مهمترین شاخص‌هاي عینی فناوري‌هاي نوین ارتباطی- اطلاعاتی تمرکز می‌گردد. به علاوه، با توجه به اینکه برخی آسیب‌هاي اجتماعی در مقایسه با دیگر آسیب‌ها ملموس‌تر هستند و قابلیت سنجش بیشتري را دارند، به بررسی مسأله اعتیاد می‌پردازیم.
در حال حاضر مهمترین عامل براي افزایش کنترل و نظارت بر بهره‌برداري، شناخت رابطه استفاده از این فناوري‌ها و نوع آسیب‌هاي پدیدار شده در بهره‌برداران است. براي کاهش آسیب‌هاي اجتماعی منبعث از فناوري‌هاي نوین ارتباطی لازم است، ابتدا رابطه آنها بررسی شود و بنا بر نوع رابطه‌اي که وجود دارد راهکارهاي مناسبی جهت پیشگیري و کاهش آسیب‌ها ارائه گردد. با توجه به این که تاکنون جنبه ارتباط این فضاهاي مجازي با آسیب‌هاي اجتماعی مورد مطالعه قرار نگرفته و تحقیقی در این زمینه به ثبت نرسیده است، انجام پژوهشی در این زمینه از اهمیت شایانی برخوردار است. بنابراین، با توجه به اهمیت ارتباط بین فناوري‌هاي نوین ارتباطی و اعتیاد و روند فزاینده کسانی که (به طور عمده جوانان) از طریق اینترنت با خدمات و اطلاعات مربوط به انواع موادمخدر آشنا می‌شوند، پژوهش حاضر در پی آن است که رابطه بهره‌برداري از فناوري‌هاي نوین ارتباطی و گرایش به اعتیاد را مورد بررسی قرار دهد. در واقع، این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال است که بهره‌برداري از فناوري‌هاي نوین ارتباطی چه رابطه‌اي با گرایش به اعتیاد دارد؟
مبانی نظري این پژوهش در سه بخش تدوین گردیده است: فناوري‌هاي نوین ارتباطی، آسیب اجتماعی (اعتیاد) و ارتباط بین فناوري‌هاي ارتباطی و آسیب اجتماعی (اعتیاد) نهایتاً با بازبینی پیشینه پژوهش، چارچوب مفهومی پژوهش ارائه می‌گردد.
فناوری های نوین ارتباطی
در دنیاي امروز انقلاب فناوري‌هاي ارتباطی- اطلاعاتی (ماهواره و اینترنت) جنبه‌هاي مختلف زندگی انسان را تحت تأثیر قرار داده است. فناوري اطلاعات در بردارنده سخت‌افزار، نرم‌افزار، انسان‌افزار و شبکه افزار است که فرآیند پویاي اطلاعات، در قالب اثربخشی این تکنولوژي امکان‌پذیر است.
اینترنت انقلابی عظیم در دنیاي ارتباطات است که مرز جغرافیایی نمی‌شناسد. تعریف اینترنت به دلیل سیال بودن آن دشوار است. از نظر دیمگیو «اینترنت» شبکه‌اي الکترونیکی از شبکه‌هایی است که خانه‌ها و دفاتر کاري را به یکدیگر متصل می‌سازد و مردم از آن براي تبادل پست الکترونیک، مشارکت در فضاهاي تعاملی گوناگون و مشاهده سایت‌هاي اطلاعاتی «شبکه گسترده جهانی» بهره می‌گیرند؛ و «مک کوایل» آن را چنین تعریف می‌کند: «نظام گسترده جهانی شبکه‌هاي به هم پیوسته که با استفاده از زیرساخت ارتباطات دور در حال حاضر شمار زیادي از انواع مبادلات و ارتباطات کامپیوتري را پشتیبانی می‌کند و در برگیرنده رایزنی بانک‌هاي اطلاعاتی، سایت‌ها و صفحه‌هاي وب، برهم‌کنش‌هایی به صورت گفتگو، پست الکترونیک و انواع مختلفی از معاملات مالی و تجاري الکترونیک است».
در عصري که فرا ارتباطات نامیده می‌شود، به سختی می‌توان منکر متغیري چنین قدرتمند در عرصه زندگی بشر شد. اگر چه بنا به تعریفی، فناوري سازماندهی دانش براي مقاصد علمی به کار می‌رود، اما نباید زوایاي منفی و ناهنجار آن را نادیده گرفت. امروزه رسانه‌هاي جمعی یکی از پیچیده‌ترین عناصر قابل طرح در انحرافات اجتماعی هستند. توسعه اینترنت فراهم‌کننده پشتوانه مادي مناسب براي گسترش فردگرایی شبکه‌اي به عنوان الگوي مسلط جامعه‌پذیري است. اگرچه اینترنت امروزه مانند تلفن یک نیاز اساسی محسوب نمی‌شود، اما داراي خصوصیاتی است که سبب جذب جوانان می‌شود و زمان زیادي نخواهد گذشت که اهمیت آن به اهمیت تلفن برسد (مکنا، 2007، 27).
واژه انگلیسی satellite از کلمه لاتین satells به معنی همراه، دنباله‌رو یا محافظ شخصی گرفته شده است. ماهواره وسیله‌اي است که براي گردش به دور زمین یا سیاره‌اي دیگر، به فضا پرتاب می‌شود. اغلب کشورها از اواسط دهه 1990 برنامه‌هایی را براي بهره‌وري ملی از ماهواره به اجرا گذاشته‌اند که ازجمله آنها می‌توان به استفاده از برنامه کانال‌هاي ماهواره‌اي خارجی، براي بالا بردن حجم، نوع و کیفیت کانال‌هاي در دسترس مردم اشاره کرد.
اعتیاد
مسأله اجتماعی «تعبیري است از انحرافات و ناهنجاري‌هاي اجتماعی که در سطح جامعه اتفاق می‌افتند، با این تفاوت که انحراف یا ناهنجاري اجتماعی زمانی به مسأله اجتماعی تبدیل می‌گردد که با ارزش‌ها و منافع تعداد زیادي از مردم مغایرت داشته باشد و آن عده از مردم در مورد ضرورت تغییر آن وضعیت همصدا باشند». اعتیاد به موادمخدر مشتق از تریاك از جمله انحرافات اجتماعی است که براي قرن‌هاي متمادي یک مسأله اجتماعی تلقی نمی‌شد و کشورهاي اروپایی مصرف آن را تا قرن نوزدهم بد نمی‌دانستند.
تحقیقات تاریخی نشان می‌دهد که استفاده از موادمخدر در گذشته صرفاً به بزرگسالان محدود می‌شد؛ در اوایل دهه 1970 استفاده از موادمخدر ناگهان در میان جوانان و نوجوانان شایع شد و ابعاد همه‌گیر آن به صورت مسأله‌اي جهانی درآمد. موادمخدر را بر اساس تأثیري که بر سیستم عصبی می‌گذارند می‌توان به سه دسته عمده تقسیم کرد:
1- محرك‌ها (بالابرنده‌ها): مانند کوکائین، کراك، کافئین، نیکوتین و آمفتامین‌ها.
2- کندکننده‌ها (پایین‌برنده‌ها): مانند الکل، مواد افیونی (تریاك، هروئین، مرفین و آسپرین) و باربیتورات‌ها.
3- توهم‌زاها: مانند ال اس دي و اکستازي.
هر یک از این موادمخدر مسائل اجتماعی خاص خود را دارد و در رفتار اجتماعی نیز آثار فراوانی بر جاي می‌گذارند.
ارتباط فناوری ارتباطی و گرایش به اعتیاد
1- تعامل اینترنت و اعتیاد
پیشرفت فناوري و جهانی شدن تجارت، علاوه بر ایجاد فرصت‌هایی براي توسعه اجتماعی، فرصت‌هاي زیادي را براي اشکال سنتی و نوین جرایم ایجاد کرده است. جرایمی که با استفاده از امکانات اینترنتی انجام می‌شود، مستلزم استفاده از منابع نسبی کمتري است و ارتکاب این جرایم در فضایی رخ می‌دهد که افراد در آن حضور فیزیکی ندارند. همچنین در بسیاري از کشورها این گونه جرایم تعریف نشده‌اند یا به درستی تعریف نشده‌اند؛ بنابراین خطرات درگیرشدن در این دسته از جرایم بیشتر و احتمال ردیابی و دستگیري مجرمان بسیار کم است (INCB به نقل از علیوردي‌نیا، 1387، 160).
اطلاعات قابل دسترسی در اینترنت درباره انواع موادمخدر، توسط افراد و گروه‌هاي مختلف با اهداف و انگیزه‌هاي متفاوت تولید می‌شوند. برخی از آنها از اینترنت جهت گسترش دامنه فروش خود و درگیرکردن جوانان در رفتارهاي غیرقانونی، استفاده می‌کنند. بسیاري از وب‌سایت‌ها با فراهم نمودن طیف وسیعی از اطلاعات مربوط به موادمخدر و ملزومات آن مروج فرهنگ سوء مصرف موادمخدرند و برخی به طور غیرمستقیم باعث ترویج مصرف موادند. این دسته از متخلفان به طور فزاینده‌اي از فناوري‌هاي نوین و پیچیده‌تر براي مخفی کردن فعالیت‌ها و هویت‌شان استفاده می‌کنند.
2- تعامل ماهواره واعتیاد
زنجیر رسانه‌هاي جهانی و متحدان آنها در جهان سرمایه‌داري، اکثر انسان‌ها را به مصرف کنندگان غیرفعال تبدیل می‌کند. بهره‌مندي کشورهاي توسعه یافته غربی از روساخت‌ها، روبناهاي اطلاعاتی و ابزارهاي فناوري‌هاي ارتباطی چون ماهواره‌ها، موجب برتري آنها در عرصه تحمیل زیرساخت‌هاي ارتباطی (شامل اندیشه و فرهنگ) به فرهنگ‌هاي دیگر شده است. پخش مستقیم برنامه‌هاي تلویزیونی از طریق ماهواره‌ها در طول 10 سال گذشته به عنوان یک مسأله جهانی مورد توجه کشورهاي مختلف قرار گرفته و در این میان، کشورهاي داراي حساسیت‌ها و ملاحظات فرهنگی و سیاسی توجه بیشتري به آن نشان داده‌اند. افول فرهنگ از پیامدهای عمومی برنامه‌های ماهواره‌ای است. مشکل دیگر اینجاست که ماهواره امروزه وسیله‌اي براي وقت‌گذرانی و عاملی براي سکون و رکود انسان است.
چهارچوب نظری
با توجه به نظریه‌هاي مطرح شده در زمینه فناوري‌هاي نوین ارتباطی و گرایش به آسیب‌هاي اجتماعی، به نظر می‌رسد رویکرد تحلیل شبکه می‌تواند ارتباط نظري میان متغیر مستقل (نوع بهره‌برداري از اینترنت) و متغیر وابسته (گرایش به اعتیاد) را برقرار سازد.
اینترنت تنها یک ابزار ارتباطی نیست، بلکه امکانات بسیار متنوعی در آن وجود دارد (از جمله اخبار، وبلاگ‌ها، موسیقی و فیلم) که استفاده از آنها فعالیتی اجتماعی محسوب نمی‌شود. در همین راستا ولمن، دو گونه استفاده از اینترنت را برمی‌شمارد، استفاده‌هاي اجتماعی مثل ایمیل و چت و استفاده‌هاي غیراجتماعی مثل وبگردي و دانلود موسیقی. از نظر کراوت نوع استفاده از اینترنت می‌تواند در اثرات اینترنت نقش ایفا نماید. به عقیده کراوت زمانی که تکنولوژي، کاربر و کاربرد تغییر می‌کند، اثرات اینترنت بر زندگی اجتماعی افراد هم تغییر می‌کند. اینترنت احتمال ایجاد رابطه میان افراد متفاوت و توان شخص براي دستیابی به منابع بیشتر (به ویژه اطلاعات بیشتر و متنوع‌تر) را فراهم می‌آورد.
نظریه وابستگی مخاطب می‌تواند رابطه نوع بهره‌برداري (ماهواره) و گرایش به اعتیاد را تبیین کند. در این نظریه پیام بر دانش و رفتار افراد مؤثر است، در افراد انفعال به وجود می‌آورد و مخاطب را دچار بی‌حسی می‌کند. افراد به اشکال مختلف نیازهایشان را با رسانه‌ها رفع می‌کنند و هر فرد ممکن است در زمینه مختلف از رسانه‌ها به طور متفاوت استفاده کند. اگر نیاز فرد به گونه‌اي باشد که در دنیاي واقعی قابل دسترس نباشد، در دنیاي مجازي به دنبال رفع آن نیاز می‌گردد و افراد می‌توانند محتواهاي متفاوتی را برگزینند که فراتر از نیازي که مخاطب به دنبال رفع آن است بر گرایش‌هاي آنها مؤثر واقع شود.
نظریه مبادله و جامعه‌شناسی رفتاري می‌تواند رابطه دو متغیر مدت بهره‌برداري از فناوري‌هاي نوین ارتباطی و گرایش به اعتیاد را تبیین کند. جامعه‌شناسی رفتاري با رابطه میان تأثیر رفتار کنشگر بر محیط و تأثیر این رفتار بر رفتارهاي بعدي کنشگر سروکار دارد (ریتزر، 1389، 430)
افزایش مدت بهره‌برداري از اینترنت مستلزم این است که کاربر سایر روابط اجتماعی خودش را به حداقل ممکن برساند. مدتی که فرد صرف استفاده از اینترنت می‌کند، اگر بدون در نظر داشتن برنامه‌اي مشخص باشد، امکان مواجه با وب‌سایت‌هاي مربوط به تبلیغ و مصرف موادمخدر یا افراد در چت روم‌ها که در این زمینه فعال هستند، افزایش می‌یابد. بنابراین یک فرد آسیب‌دیده که زمینه اجتماعی و روانشناختی گرایش به موادمخدر را دارد، چنانچه با «فرصت‌های» دسترسی به دارو مواجه شود، در معرض اعتیاد به موادمخدر قرار می‌گیرد (حسینی، 1387، 6).
نظریه کاشت می‌تواند ارتباط نظري بین دو متغیر مدت استفاده از ماهواره و گرایش به اعتیاد را برقرار سازد. گربنر عقیده دارد که تلویزیون به لحاظ عمق و نفوذ قابل ملاحظه‌اش، نیروي فرهنگی قدرتمندي است. نظریه کاشت به پیامدهاي ساده و فراگیر استفاده زیاد از رسانه‌ها اشاره دارد.
مطابق این نظریه تلویزیون (و نیز تلویزیون‌هاي ماهواره‌اي) تأثیر طولانی مدت اندك، تدریجی و مستقیم اما فزاینده و مهم بر مخاطبان خود به جاي می‌گذارد.
نتیجه گیری
- با بررسی تئوري‌هاي مطرح شده در چهارچوب نظري تحقیق مشخص شد که تئوري‌هاي تحلیل شبکه، نظریه وابستگی مخاطب، نظریه مبادله و نظریه کاشت می‌توانند رابطه متغیرهاي بهره‌برداري از فناوري‌هاي نوین ارتباطی و گرایش به اعتیاد را تبیین کنند.
- افزایش مدت بهره‌برداري از فناوري‌هاي نوین ارتباطی می‌تواند سبب افزایش گرایش به اعتیاد در بین جوانان شود. بنابراین نظریه مبادله و نظریه کاشت به خوبی توانسته‌اند فرضیه مورد نظر را پشتیبانی کنند. این نتیجه با بخشی از مفروضات نظري سیدحسن حسینی در مقاله «تحلیل جامعه‌شناختی رابطه اینترنت و اعتیاد به موادمخدر» همخوانی دارد. در این پژوهش سؤال مطرح شده این است که ویژگی‌ها و توانمندي‌هاي اینترنت تا چه میزان ابتلا به موادمخدر را در پی دارد و یا برعکس تا چه میزان می‌تواند در پیشگیري یا کاهش ابتلا به موادمخدر مؤثر باشد، که بر اساس نظریه مبادله یک فرد آسیب دیده که زمینه اجتماعی و روانشناختی گرایش به موادمخدر را دارد، چنانچه با «فرصت‌های» دسترسی به دارو مواجه شود، در معرض اعتیاد به موادمخدر قرار می‌گیرد (حسینی، 1387، 8) و نظریه کاشت استفاده مداوم از یک وسیله ارتباطی تأثیري فزاینده بر مخاطب دارد (مک‌کوایل، 1385، 378). چنانچه مخاطب در برنامه‌هاي ماهواره با به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با مصرف مواد اعتیادآور مواجه شود، این امر می‌تواند منجر به گرایش وي به اعتیاد گردد.
- افزایش بهره‌برداري از فناوري‌هاي نوین ارتباطی در زمینه تفریحی- سرگرمی، دوستیابی و فیلم و سریال، می‌تواند منجر به افزایش گرایش به اعتیاد شود. بنابراین نظریه تحلیل شبکه و نظریه وابستگی مخاطب به خوبی توانسته‌اند فرضیه مورد نظر را پشتیبانی کنند. در تئوري تحلیل شبکه فرد در گروهی قرار می‌گیرد که بیشترین مشترکات را با او دارد، بنابراین سعی در هماهنگی بیشتر با گروه دارد. در این صورت چون امکان کنترل فرد توسط گروه وجود دارد امکان این که فرد به مسأله‌اي مانند اعتیاد سوق داده شود، کاهش می‌یابد و این مسأله در صورتی که افرادي که فرد با آنها در تبادل است مصرف مواد اعتیادآور براي آنها یک هنجار پذیرفته شده باشد، امکان گرایش فرد به مواد اعتیادآور افزایش می‌یابد. در استفاده غیراجتماعی از اینترنت چون استفاده کاملاً فردي است و هیچ امکان کنترلی بر روي فرد وجود ندارد و اطلاعات تسهیل‌کننده مصرف موادمخدر در اینترنت وجود دارد، بنابراين امکان گرایش فرد به موادمخدر بیشتر است. این نتایج با پژوهش نظري آقاي اکبر علیوردي‌نیا در مقاله‌اي با عنوان «اینترنت و سوءمصرف (موادمخدر)» همخوانی دارد که بر اساس آن تعداد زیادي وب‌سایت در سراسر جهان وجود دارد که از آنها به منظور فروش موادمخدراستفاده می‌شود و به این منظور دلالان موادمخدر از چتروم‌هاي خصوصی در وب‌سایت‌ها استفاده می‌کنند.
-افزایش تحصیلات می‌تواند سبب کاهش گرایش به اعتیاد در بین جوانان شود.