معاونت بهداشت

سازمان بهداشت جهانی همراه فدراسیون بین‌المللی دیابت از سال 1991، روز 14 نوامبر برابر با 23 آبان ماه هر سال را با نام «روز جهانی دیابت» نامگذاری کرده‌اند تا به این بهانه روزی هم برای بالابردن سطح اطلاعات و آگاهی همه مردم دنیا از این بیماری شایع داشته باشیم و همراه با 160 کشور جهان با بیماران دیابتی هم‌صدا شویم. اگرچه دیابت درمان‌پذیر نیست، اما قابل کنترل است. روز 14 نوامبر در واقع سالروز تولد دکتر فردریک بانتینگ است. او محققی است که با همکاری چارلز بست برای اولین بار در سال 1922 انسولین را برای درمان افزایش قند خون بیماران دیابتی معرفی کرد. سازمان بهداشت جهانی از سال 2009 تا سال 2013 برنامه‌های روز جهانی دیابت را بر 2 اصل آموزش و پیشگیری از دیابت بنا نهاده و این خود نشان‌دهنده میزان اهمیت این دو موضوع است.

با دیابت آشنا شوید

بیماری دیابت به بالابودن مداوم قند خون اطلاق می‌شود که در واقع ناکافی‌بودن میزان انسولین خون این مشکل را ایجاد می‌کند. انسولین هورمونی است که برای سوخت و ساز گلوکز (مهم‌ترین قند ساده) در بدن لازم است. وقتی انسولین به حد کافی در بدن نباشد، قند به مصرف سلول‌های بدن نمی‌رسد و در خون می‌ماند و این زمان است که گفته می‌شود قند خون بالا رفته است. بالابودن میزان قند خون و به عبارت بهتر عدم کنترل این بیماری به سلول‌های شبکیه چشم، بافت کلیه و سلول‌های عصبی و... آسیب می‌رساند و سبب عوارض جبران‌ناپذیری در این اعضاء خواهد شد.

هورمون انسولین به طور طبیعی از غده لوزالمعده یا همان پانکراس ترشح شده و وارد خون می‌شود. در افرادی که به هر دلیلی مانند دلایل ژنتیکی، خود ایمنی و... لوزالمعده انسولین ترشح نمی‌کند یا میزان اندکی انسولین می‌سازد، فرد به دیابت نوع یک مبتلا می‌شود. بدن این افراد نمی‌تواند از قند استفاده کند، بنابراین فرد لاغر شده و برای ادامه زندگی حتما باید انسولین تزریق کند. در مقابل در بیماری دیابت نوع 2 که شایع‌تر هم هست، هورمون انسولین از لوزالمعده ترشح می‌شود، اما میزان آن ناکافی است یا سلول‌های بدن به آن واکنش ندارند. این بیماری معمولا با مصرف دارو‌های کاهنده قند خون و در مواردی نیز انسولین کنترل می‌شود.

آنچه در بسیاری از موارد بیماران دیابتی را دچار عوارض می‌کند، ناآگاهی از میزان قند خون است. این مساله بخصوص در بیماران دیابت نوع 2 که علائم پرسر و صدایی ندارد و بیماری کم‌کم خود را نشان می‌دهد، بیشتر دیده می‌شود. به عبارت دیگر گاهی فرد از بیماری خود اطلاع ندارد و زمانی که بالا بودن قند خون صدماتی را بر اعضایی مانند کلیه، چشم و... وارد می‌کند به مراکز درمانی برای معالجه می‌رود. با توجه به این مساله واجب است که همه علائم دیابت را بشناسند.

دیابت خود را چگونه نشان می‌دهد؟

واقعیت این است که در بسیاری موارد، افرادی که در مراحل اولیه بیماری دیابت هستند، می‌توانند با آگاهی از بیماری خود آن را بخوبی کنترل کنند و جلوی پیشرفت آن را بگیرند. زیرا تشخیص زودرس دیابت می‌تواند از عوارض آن پیشگیری کند، اما این امر جز با آگاهی از علائم اولیه بیماری میسر نمی‌شود. نوشیدن زیاد آب و تشنگی زیاد، افزایش دفعات دفع ادرار (تکرر ادرار)، احساس بی‌حالی و خستگی، خارش و خشکی پوست و بی‌حسی یا احساس مورمور در انتهای دست‌ها و پاها و تارشدن دید ازجمله علائم دیابت هستند که هر فردی با احساس آن حتما باید به پزشک مراجعه کند تا آزمایش‌های تشخیصی برای او تجویز شود. با وجود این باید دانست این علائم در بیماران دیابت نوع 2 آنقدر تدریجی است که گاهی خود فرد هم متوجه آنها نمی‌شود. بنابراین پزشکان توصیه می‌کنند افرادی که در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به دیابت هستند برای بررسی و معاینه باید به صورت دوره‌ای (حداقل سالی یک بار) به پزشک مراجعه کنند.

چه کسانی در معرض ابتلا هستند

ـ کسانی که سابقه ابتلا به دیابت در خانواده آنها وجود دارد باید بیشتر به فکر پیشگیری از دیابت باشند.

ـ افراد چاق؛ خطر ابتلا به دیابت در افراد چاق زیاد است، زیرا وزن بالا و نیز افزایش بافت چربی، مقاومت به انسولین را بالا می‌برد. این افراد هم می‌توانند با کاهش وزن و اصلاح سبک زندگی و غذا خوردن و البته عادت به انجام ورزش، احتمال خطرابتلا به دیابت را برای خود به صفر برسانند.

ـ افراد مسن؛ سن بالای 40 نیز یکی از عوامل خطر برای ابتلا به دیابت است. به نظر می‌رسد پیری سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده دلیلی برای کاهش تولید انسولین باشد.

ـ کسانی که فشار خون دارند؛ بالا بودن فشار خون نیز ریسک ابتلا به دیابت را بالا می‌برد. محققان طی مطالعاتی دریافته‌اند که فشار خون بالا و نیز تری‌گلیسیرید بالا و نیز پایین‌بودن میزان کلسترول خوب از عوامل خطر برای ابتلا به دیابت است. کلسترول خوب یا همان HDL کمتر از 35 و نیز تری گلیسیرید بیشتر از 150 شانس ابتلا به دیابت نوع 2 را تا حد چشمگیری افزایش می‌دهد.

ـ سابقه ابتلا به دیابت بارداری نیز ریسک ابتلا به دیابت را پس از زایمان زیاد می‌کند. حتی فرزندان حاصل از این بارداری‌ها نیز در آینده مستعد ابتلا به دیابت هستند.

ـ سبک زندگی نیز یکی از عوامل تعیین‌کننده در سلامت است و در میان بیماری‌های عصر فناوری، بیماری دیابت نیز با نوع و شیوه غیرفعال و تغذیه افراد نسبت مستقیم دارد.

پیشگیری از دیابت برای همه

اگر چه امروز شمار بیماران دیابتی بسرعت رو به افزایش است، اما از آنجا که این بیماری براحتی قابل پیشگیری است به نظر می‌رسد تنها راه درمان آن همان کنترل و در نهایت پیشگیری از ایجاد آن است. بنا به نظر بزرگان علوم پزشکی، نخستین گام در پیشگیری از این بیماری چیزی جز آموزش افراد جامعه برای داشتن سبک بهتر و سالم‌تر زندگی نیست.

امروز تحرک کم، استفاده زیاد از خودرو و ورزش‌نکردن در زندگی اغلب افراد دیده می‌شود که نتیجه‌ای جز اضافه وزن و چاقی ندارد. تجمع چربی در بدن و در نتیجه آن چاقی بخصوص چاقی‌های شکمی سبب می‌شود مقاومت بدن در برابر انسولین بالا رود و دیابت نوع 2 عارض شود. پیاده‌روی یکی از بهترین ورزش‌ها برای مبارزه با دیابت است. مطالعات نشان داده که ورزش‌هایی مانند پیاده‌روی تعداد گیرنده‌های انسولین را روی دیواره سلول‌ها افزایش می‌دهد. با افزایش این گیرنده‌ها قند خون وارد سلول شده و به مصرف آن می‌رسد و در نتیجه این قند کاهش می‌یابد.

تحقیقات جدید محققان علوم پزشکی نشان می‌دهد، بیماران دیابتی که عادت به انجام ورزش دارند و رژیم غذایی خود را اصلاح کرده‌اند به مراتب بیشتر از سایر بیماران در کنترل بیماری موفق‌ترند و به مصرف داروهای کمتری نیاز دارند و این موضوع برای بیماران دیابت نوع 2 از اهمیت بیشتری برخوردار است. داشتن برنامه روزانه ورزشی مانند پیاده‌روی یا دوچرخه‌سواری برای مدت نیم ساعت در طول روز به طور مداوم و مرتب در درازمدت تاثیری باورنکردنی در بهبود و کنترل دیابت دارد. افرادی که دارای میزان قند خون در حد مرز هستند یا در مراحل ابتدایی آن قرار دارند قبل از این که برای آنها دارو تجویز شود، می‌توانند از اثرات معجزه‌آسای ورزش در کنار اصلاح الگوی غذایی، دیابت را به کنترل خود درآورند. پرهیز از مصرف غذاهای پرکالری و چرب و نیز مصرف بیشتر سبزیجات و میوه‌ها به کنترل قند خون کمک بسیاری می‌کند.

راه‌های پیشگیری از مشکلات چشمی

دیابت می‌تواند به قسمت‌های مختلف چشم آسیب برساند. شبکیه چشم پرده‌ای است در انتهای چشم که تصویر روی آن نقش می‌بندد و دارای عروق خونی و اعصاب مهم بینایی است.

بالابودن طولانی مدت قند خون و عدم کنترل آن سبب آسیب به عروق خونی این پرده می‌شود و مویرگ‌های آن ناحیه دچار خونریزی شده و خون کافی به این ناحیه نمی‌رسد که در این صورت مشکلات بینایی برای فرد ایجاد می‌شود، اما در بسیاری موارد نیز در مراحل اولیه فرد اشکالی را در بینایی احساس نمی‌کند و هنگامی که این مشکل پیشرفت کند، خود را به طور واضح نشان می‌دهد. از این رو مراجعه به چشم‌پزشک حداقل سالی یک بار برای همه بیماران دیابتی ضروری است.

پزشک با ریختن قطره مخصوص در چشم، مردمک را برای معاینه آماده و سپس ته چشم را معاینه می‌کند، بنابراین اگر مشکل چشمی بر اثر دیابت به وجود بیاید در همان مراحل اولیه تشخیص داده می‌شود. امروز پزشکان از درمان لیزر برای جلوگیری از خونریزی عروق ته چشم استفاده می‌کنند. علاوه بر آن پزشک از نظر آب مروارید و آب سیاه و عصب بینایی شما را معاینه خواهد کرد.

مراقبت از پاها در افراد دیابتی

آسیبی که بالا بودن قند خون به اعصاب محیطی انتهای اندام‌ها وارد می‌کند، سبب می‌شود یکی از عوارض این بیماری بی‌حسی انتهای اندام‌ها باشد. در این صورت حس درد در این قسمت‌ها کاهش می‌یابد و فرد را در صورت آسیب، کمتر متوجه می‌کند.

از سوی دیگر، آسیب‌های عروقی نیز مویرگ‌های خون‌رسان به این نواحی را تخریب می‌کند و خون‌رسانی به انتهای اندام‌ها دچار اختلال می‌شود. این مساله خصوصا در پاها سبب ایجاد زخم‌هایی می‌شود که نه‌تنها بهبود نمی‌یابند بلکه پیشرفت هم می‌کنند و مستعد عفونت نیز می‌شوند و نتیجه جبران‌ناپذیری را برای فرد به دنبال می‌آورند. فرد بیمار با آگاهی و شناختی که از این عارضه دارد بخوبی باید از پاهایش مراقبت کند. بررسی روزانه پاها از نظر بریدگی و تاول یا قرمزی و تورم و نیز جراحت‌های ناخن بسیار با اهمیت است. زیرا این زخم‌ها ممکن است به علت آسیب‌های عصبی دردی نداشته باشند.

کلیه‌ها هم در خطرند

آسیب‌های عروقی تنها محدود به چشم‌ها، پاها و... نمی‌شوند بلکه اعضای حساسی مانند کلیه هم در این میان آسیب می‌بینند. رسوب گلوکز اضافی در پارانشیم کلیه نیز مزید بر علت است، اما خوشبختانه تشخیص زودرس این عارضه نیز با انجام آزمایش‌های تشخیصی دوره‌ای امکان‌پذیر است و با تجویز داروهایی سیر این عارضه کند خواهد شد.

تغذیه بیماران دیابتی چندان هم پیچیده نیست

شاید بتوان مهم‌ترین دغدغه افراد مبتلا به دیابت را تغذیه آنها دانست. محدود کردن مصرف قند و نشاسته شاید در ابتدا مشکل به نظر برسد ولی با جایگزینی غذاهای مناسب می‌توان تغذیه‌ای متنوع و سالم را برای دیابتی‌ها نیز برنامه‌ریزی کرد. گاهی شنیده می‌شود که فرد مبتلا به دیابت، نباید نان یا برنج مصرف کند و کلا مواد نشاسته‌ای برای دیابت ممنوع است، اما واقعیت آن است که مصرف نشاسته برای همه ضروری است، اما در بیماران دیابتی مواد نشاسته‌ای باید با برنامه مصرف شود، زیرا علاوه بر تامین انرژی،فیبر و ویتامین‌های ضروری را برای بدن تامین می‌کند.

یکی از بهترین راه‌های مصرف مواد نشاسته‌ای آن است که در یک وعده غذایی از یک نوع آن استفاده کرد. استفاده از نان‌های سبوس‌دار مانند سنگگ و نیز نان‌های حاوی غلات مانند نان جو به دلیل داشتن فیبر بیشتر هم به عملکرد بهتر روده‌ها کمک می‌کند و هم ویتامین‌ها و مواد معدنی بیشتری را به بدن می‌رساند. مواد نشاسته‌ای به دلیل آن که برای تبدیل‌شدن به قند‌های ساده نیاز به هضم دارند به طور سریع و یکباره جذب خون نشده و آن را سریع بالا نمی‌برند. در مقابل مواد غذایی حاوی قند و شکر مانند نوشابه‌های قندی، مربا، شکلات و شیرینی و کیک معمولا خیلی زود قندشان جذب خون شده و میزان قند خون را بالا می‌برند.

از سوی دیگر، میزان چربی غذاها باید محدود شود تا هم از اضافه وزن و چاقی پیشگیری کند و هم عملکرد انسولین بهبود یابد. در این صورت باید مصرف روغن‌های مایع گیاهی را به جای روغن حیوانی و کره در برنامه غذایی جایگزین کرد. مصرف لبنیات از نوع کم‌چرب یا بدون چربی را نیز حتما در غذای روزانه بگنجانید. گروه مهم غذایی دیگر، سبزیجات و میوه‌ها هستند که باید حتما به طور روزانه و به مقدار کافی در بیماران دیابتی مصرف شود، اما گاهی شیرین بودن میوه‌ها مورد سوال بیماران دیابتی است و آنها را دچار شک می‌کند. واقعیت آن است که مصرف میوه‌هایی مانند انگور بر افزایش قند خون تاثیر خواهد داشت. همچنین میوه‌های خشک مانند انجیر و توت و کشمش به علت غلیظ شدن و از دست دادن آب حاوی قند فراوان هستند و مصرف آنها باید محدود شود.

مصرف میوه‌ها به جای آبمیوه ارجحیت دارد، زیرا علاوه بر مواد معدنی و ویتامین‌های موجود، فیبر بیشتری دارد و به جذب کندتر مواد قندی کمک می‌کند. گنجاندن انواع سالاد سبزیجات در برنامه غذایی نیز مفید است به شرطی که به جای سس‌های چرب از آبلیمو و آبغوره یا ماست استفاده شود.

مصرف گوشت‌های کم‌چرب مانند گوشت سینه مرغ و ماهی به شما برای ساخت و ساز و ترمیم بافت‌های بدن کمک می‌کند، اما باید از مصرف گوشت قرمز چربی‌دار یا گوشت مرغ دارای پوست پرهیز کرد.

عوارض دیابت قابل پیشگیری هستند

قند زیاد در خون باعث آسیب‌رساندن به سلول‌های مختلف بدن می‌شود و عوارضی را پدید می‌آورد. آسیب به سلول‌های شبکیه چشم که منجر به نابینایی می‌شود یا نارسایی‌های کلیه و زخم‌های دیابتی از این دسته هستند. با انجام اقداماتی می‌توان از بروز این عوارض پیشگیری کرد یا آنها را تا جای ممکن به تعویق انداخت و حتی با دیابت زندگی شیرینی را  تجربه کرد.

کنترل منظم قند خون و پایین نگه‌داشتن آن در حد نرمال تا حدود بسیار زیادی از ایجاد عوارض دیابت پیشگیری می‌کند. با اندازه‌گیری قند خون در منزل با دستگاه گلوکوتست، فرد از میزان قند خون خود اطلاع حاصل می‌کند و این باعث می‌شود او به بیماری خود نگرش و بصیرت بهتری پیدا کند و بدن خود و تاثیر غذاها را طبق تجربه دریابد و با مراجعه مستمر به پزشک و انجام آزمایش‌های دوره‌ای قند خون را به کنترل درآورد. فرد دیابتی باید قند خون ناشتای کمتر از 130 و نیز قند 2 ساعت بعد از غذای کمتر از 180 داشته باشد. علاوه بر آن آزمایش دیگری ـ که نشان‌دهنده میزان قند خون در 3 ماهه اخیر است ـ نیز هر 3 ماه یک بار باید انجام شود. این آزمایش HbA1c نام دارد و میزان آن باید کمتر از 7 درصد باشد. در این صورت است که می‌توان گفت این فرد یک دیابتی موفق است، البته به شرطی که چربی و فشار خون نرمالی هم داشته باشد.

براساس آمارهای سازمان جهانی بهداشت تا سال 2025، تعداد مبتلایان به دیابت در جهان به 333 میلیون نفر می‌رسد. این آمار نشان می‌دهد که دیابت در کشورهای توسعه‌یافته تا 42 درصد و در کشورهای در حال توسعه تا 170 درصد افزایش می‌یابد. مطالعات نشان می‌دهد سبک زندگی در ایجاد بیماری دیابت بیش از سایر عوامل نقش دارد. با افزایش شهرنشینی سبک زندگی به سمت عدم تحرک مناسب، تغذیه نامناسب و مصرف غذاهای آماده پیش رفته است.