معاونت بهداشت

ارگونومي در ادارات

 مقدمه : كار و انسان دو جزء اصلي و تفكيك ناپذير هستند كه بايد به گونه اي متناسب با يكديگر برنامه ريزي شوند . نبود همخواني و تناسب ميان توانمنديهاي انسان و نوع كاري كه او انجام ميدهد يا مسوليتي كه بر عهده وي نهاده مي شود سبب بروز مسائل و مشكلات بسياري ميشود كه از آن جمله ميتوان به رخداد حوادث و بيماريهاي ناشي از كار و پايين بودن بهره وري نيروي كار اشاره كرد . براي حل اين مشكل بايد از علم ارگونومي كمك گرفت .

ارگونومي : ارگونومي يعني تطابق كار با انسان

ارگونومي ابزاريست كه به كمك آن انسان  قادر است محيط زندگي و كار و نيز وسائل و تجهيزات مورد استفاده را مطابق با توانمنديها و ويزگيهاي خود طراحي كند . كاربرد ارگونومي در طراحي فرايندها و سيستمها تاثير قابل توجهي بر افزايش توليد ، كاهش هزينه هاي درماني ، افزايش رضايت شغلي ، افزايش بهره وري و به طور كلي ، فرآوري نيروي كار داشته و فزون شدن درآمد ملي را سبب ميشود .

از علوم  مرتبط به ارگونومي ميتوان به روانشناسي ؛فيزيولوژي ؛آناتومي اشاره نمود .ارگونومي خود زيرمجموعه علم گسترده و نوپاي بهداشت حرفه اي است .

هدف مهم علم بهداشت حرفه اي بكار گرفتن نيروي كار در محلي است كه توانايي انجام آن كار را از لحاظ فيزيكي و رواني داشته باشد . بعنوان مثال بكار گماردن يك فرد با توانايي هاي ذهني بالا در كارهاي ساده و بدون خلاقيت باعث ايجاد مشكلات در مسير كار مي گردد و البته عكس اين قضيه نيز صادق است .

مباحث مطرح در ارگونومي بسيار گسترده و متنوع اند و از اين رو در اينجا فقط به مواردي از قبيل فيزيولوزي محيط  كار كه در ادارات كاربرد دارد ميپردازيم .

ارگونومي مشاغل اداري :

در محيطهاي كار اداري مشكلات ارگونومي زيادي ميتواند مورد بررسي قرار گيرد كه از جمله ميتوان به مشكلات ناشي از استرس محيط كار – ناراحتيهاي ناشي از نامناسب بودن عوامل فيزيكي محيط كار از قبيل صدا ، روشنايي گرما ،سرما و.........و نيز آسيبهاي اسكلاتي – عضلاني اشاره نمود .

براي مطلوب نمودن محيط كار ميبايست مشاغل مورد نظر را آناليز و ارزيابي كرد . آناليز محيط كار اولين گام در جهت حذف علل بالقوه اختلالات اسكلتي عضلاني است . لازم است كارمندان در آناليز شغل دخالت داشته باشند زيرا آنان مهمترين منابع اطلاعاتي درمورد فعاليتهاي روزمره و مشكلات ناشي از  آن هستند .

آناليز محيط كار:

آناليز ايستگاه كار :  اجزاي فيزيكي ايستگاه كار مثل موقعيت مانيتور؛ صفحه كليد ؛ سطح كار و صندلي

آناليز محيطي : روشنايي؛ درخشندگي ؛دما ؛رطوبت؛ صدا وساير عواملي كه راحتي فرد را متاثر ميسازد.

آناليز سازماني : مسئوليتها ؛برنامه كار؛ اضافه كاري و... اين عوامل بيشترين تاثير را دارد .

محيط اطراف ايستگاه كار به اندازه خود ايستگاه كار  بر راحتي و عملكرد تاثير گذار است . محيط اداري بايد داراي روشنايي مناسب وبدون درخشندگي و خيرگي ؛ داراي شرايط جوي مطلوب و همچنين ساكت جهت تمركز و فاقد ازدحام باشد .

يكي از نكاتي كه بايد به آن توجه نمود استفاده از تكنولوزي در محيط كار مانند بهره گيري از رايانه و مشكلات ناشي از آنست

مشكلات عمومي كار بارايانه: كار با رايانه در درازمدت باعث ايجاد مشكلات وسيع و گوناگون جسماني و رواني در كاربران مي شود. بعضي از آثار بيماري ناشي از كار با رايانه جزيي و قابل رفع مي باشند . اما عوامل ديگر موجود در كار با رايانه ،مي توانند در درازمدت در صورتي كه فرد مدت طولاني به كار خود ادامه دهد ، صدمات جدي بر كاربر وارد كند. گاه آثار منفي و بيماري زاي كار با رايانه باعث تشديد صدمات كم اهميت و كوچك قبلي كاربر مي شوند..در اين جا آن دسته از مشكلات عمومي كا ر با رايانه را شرح مي دهيم.

1- مشكلات بينايي: يكي از شايع ترين مشكلاتي كه در اثر كار با رايانه در كاربران گزارش شده است درد در ناحيه چشم و يا ضعف بينايي است كه به كاهش قدرت بينايي ، خستگي و درد چشم ،سردرد ، درد در نواحي گردن و كمر منجر ميشود. بدون ترديد كار كردن نادرست و يا نقص در ديدن صفحه نمايشگر در ضعف بينايي و نيز بروز چشم درد در كابران رايانه موثر است . نسبت بروز عوارض چشمي در بين افرادي كه به صورت صحيح و با ديد مناسب با اين وسايل كار مي كنند كمتر از كساني است كه از اين وسايل نادرست استفاده ميكنند.

2- مشكلات مفصلي:  يا درد هاي عضلاني در تعدادي از كشورها در زمينه درد عضلاني ، كه ناشي از تكرار يك عمل به مدت زمان طولاني است گزارشهاي روز افزوني ارسال ميشود اين دردها عبارتند از: التهاب و ورم ، درد در مچ دستها و اغلب در انگشتان دست و بازوها. اين دردهاي عضلاني گريبا نگير افرادي ميشود كه اطلاعات را از طريق صفحه كليد به سرعت وارد رايا نه مي كنند.

3-صرع ناشي از حساسيت به نور: دلايل پزشكي مبين اين ادعا است كه استفاده از صفحات نمايشگر رايانه اي حساسيت به عارضه “صرع” را وخيم تر ميكند . تقريبا 5 درصد كل جمعيت جهان به صرع مبتلا هستندكه حدود 3 درصد آنها (حدود 15 درصد از جمعيت جهان) به لرزشها ويا تكان خوردن نور به صورت مداوم حساسيت دارند . به عبارتي ، نور باعث بروز حملات صرع در آنها مي شود.

4-حساسيت پوستي : گزارشهاي بسياري نشان مي دهند كه كاربران رايانه در اثر كار با صفحات نمايشگر دچار خشكي پوست دست و صورت مي شوند. ساختار صفحات نمايشگر رايانه به نحوي است كه در سطح صفحه نمايش دهنده ء آن الكتريسته ساكن جمع مي شود.اين الكتريسته ساكن ممكن است در افرادي كه حساسيت پوستي دارند باعث خشك شدن پوست و صورت و ترك خوردن آن شود.

5- استرس : در حال حاضر استرس تنها منتج از مشكلات روحي افراد نيست ، بلكه مي تواند از مشكلات جسماني از قبيل درد ماهيچه ها و بند انگشتان ،كمر درد ،فشار خون بالا،… ناشي شود. توصيه هايي براي استفاده كنندگان از رايانه در وهله نخست يكي از مهمترين موضوعات استفاده از رايانه در محيط كار اطمينان از مناسب بودن محيط كار و عملكر د ارگونومي آن است.

توصيه هاي لازم براي استفاده گنندگان از رايانه

1-اجتناب از كار يكنواخت : بسياري از مشاغل (رايانه اي /غير رايانه اي)يكنواخت و بدون آهنگند در چنين مشاغلي طراحي شغل بايد به گونه اي صورت پذيرد كه يكنواختي تخفيف يابد. فنوني از قبيل چرخش شغلي مي تواند در حل اين مشكل موثر واقع شود.

2- زمان كار و استراحت : بدون شك بهترين روش در كاهش و يا حذف عوامل منفي و موثر بر سلامتي وايمني كاربران رايانه ، محدود كردن زمان كار و ساعات كار با رايانه است. قابليت انعطاف مشاغل رايانه اي در حدي باشد كه كاربر بتواند در ساعات كاري ، غير از كار با رايانه به كاري ديگر مشغول شود. مدت زمان استراحت براي كارها ي سخت رايانه اي در هر يك ساعت 15 دقيقه و در موارد ساده تر 15 دقيقه در هر 2 ساعت توصيه مي شود.

3- رعايت استاندارد روشنايي : سطح روشنايي براي محيط هاي كاري مرتبط با استاندارد و صفحات نمايشگررايانه در حدود300 لوكس* (Lux ) تعيين شده است ، اماچنانچه اين كار در يك محيط اداري انجام گيرد بايد شدت روشنايي آن برابر با 500 لوكس يا بيشترمحاسبه شود.زاويهء محل نصب لامپ ها يا منابع روشنايي ، به ويژه آنهايي كه داراي صفحه يا حباب پخش كننده ء نور نيستند ، تا نقطه ديد كاربر بايست كمتر از 50 درجه باشد. پنجره ها به عنوان يك منبع روشنايي در محيط كار ، بايد با موقعيت استقرار صفحات نمايشگر و نيز محل نشستن كاربربه نحوي فاصله داشته باشد كه ايجاد خيرگي نكند.

4-اجتناب از درخشندگي: درخشندگي اصطلاحي عمومي است كه روشنايي غير طبيعي يك منبع نوري را درمقابل ميزان ديد مشخص توصيف مي كند. در اين حالت نور منبع ، از روشنايي يا تششع صفحه ء نمايشگر بيشتر است و به همين علت خوانا بودن مطالب روي صفحه ء نمايشگر را كاهش مي دهد يا از بين مي برد ودر نتيجه باعث درد و خستگي چشم مي شود.صفحات نمايشگر بايد درمحل صحيح و مناسبي كه درخشندگي به صورت مستقيم در آن محل وجود  نداشته باشد استقرار يابند.استفاده از فيلتر روي صفحه نمايشگر در جهت كاهش درخشندگي موثر است.ميز كار بايد طوري انتخاب شود كه كمترين ميزان بازتابش نور در سطح آن ايجاد شود ، مثلا رنگ آن نبايد خيلي روشن باشد ، يا از يك سطح شيشه اي براي پوشش روي ميز استفاده شود

5-قابل تنظيم بودن: وسايل وسايل جانبي مانند صندلي و ميز بايد با توجه به تفاوتهاي فردي كاربران از نظر ابعاد جسماني قابل تنظيم باشد . كه باعث افزايش بازده كار ميشود صندلي كار بايد از كيفيت مطلوب برخوردار باشد ، به نحوي كه داراي روكش پارچه اي و 5چرخ كاملا قابل تنظيم و تغيير باشد پشتي صندلي بايد قابل تغيير بين عمود بر صندلي و 120 درجه باشد يعني قابل تنظيم بين (120-90)درجه باشد.

6- رعايت فاصله ديد: فاصله ديد بايد متناسب با خصوصيات ويژه فرد و در گستره اي باشد كه بتواند از چشم كاربر تاصفحه نمايشگر كماني 20 درجه ايجاد كند وفاصله ديد مناسب براي اكثر كارهاي رايانه اي 600-500 ميليمتر توصيه شده است.خط ديد بايد در زاويه 90 درجه با صفحه نمايشگر قرار داشته باشد.

بر اساس مطالعات انجام شده نزديك به 48 درصد از كل بيماريهاي ناشي از كار را ناراحتيهاي اسكلتي – عضلاني تشكيل ميدهند كه در اثر بي توجهي به تواناييهاي انسان و نيازمنديهاي شغلي ايجاد ميشوند .

نكات قابل تامل براي جلوگيري از عوارض اسكلتي عضلاني :

هميشه از صندلي هاي قابل تنظيم استفاده كنيد اين صندلي ها بايد براي كارمند امكان تغيير و تنوع پوسچر (وضعيت بدن در هنگام كار) را در طول انجام كار فراهم نمايند .

هميشه در هنگام كار طولاني مدت با كامپيوتر طوري برنامه ريزي كنيد كه مجبور باشيد از جاي خود بلند شده و تحرك لازم ايجاد شود .

كسانيكه مدت زيادي پشت ميز كار مي نشينند حتماً بايستي از زير پايي استفاده نمايند .

آسيب هاي اسكلتي عضلاني مرتبط با كار از جمله بزرگترين مشكلات بهداشت شغلي در كشورهاي در حال توسعه است . اين آسيب در اثر تخريب تجمعي بافتهاي دستگاه اسكلتي عضلاني طي ماه ها و سال ها مواجهه با عوامل بيماريزاي بيو مكانيكي و رواني-اجتماعي محيط كار رخ مي دهد . يكي از مهمترين عوامل موثر در بروز اين آسيب ها وضعيت نامطلوب بدن هنگام كار است

 اختلالات اسكلتي عضلاني در ستون مهره ها؛ اندام هاي فوقاني و تحتاني بروز مي كند .

بالا تنه و بويژه ستون فقرات و دستها حساسترين اندامها در برابر ريسك فاكتورهاي اختلالات اسكلتي عضلاني هستند .

اختلالات اسكلتي عضلاني از نظر اقتصادي بسيار هزينه بر بوده و از نظر بروز درد ورنجي كه گريبانگير فرد مي شود اين اختلالات داري رتبه نخست مي باشد.

اختلالات اسكلتي عضلاني دليل يك سوم درخواست غرامتهاي ناشي از كار مي باشد .

سازمان بهداشت جهاني دهه 2000 را دهه پيشگيري از اختلالات اسكلتي عضلاني اعلام كرده است .

علت بيش از نيمي از غيبت ها در محيط كار اختلالات اسكلتي عضلاني مي باشد .

* لوكس واحد بين المللي شدت روشنايي

نتيجه گيري : با توجه به كاربرد زياد رايانه در ادارات استفاده صحيح از رايانه و انجام نرمش هاي دوره اي مناسب در حين كار با رايانه و همچنين طراحي صحيح ايستگاه كار موجب پيشگيري از بسياري از ناراحتي هاي اسكلتي عضلاني ناشي از كار با رايانه خواهد شد.

منابع :

 1- مهندسين عوامل انساني در صنعت و توليد ، ترجمه عليرضا چوبينه ، نشر شيراز

2- ارگونومي در عمل جستار هاي برگزيده ارگونومي عليرضا چوبينه – محمد امين موعودي نشر مركز

3- پايان نامه كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع رساني مريم اعلم الهدي

4- ايمني و بهداشت كار با كامپيوتر از مسعود نبي پور نشر شيوه

5- مكانيك بدن و اصول طراحي ايستگاه كار (ارگونومي ) از محمد عبدلي ارمكي نشر اميد مجد

تهيه و تنظيم: جواد برازنده کارشناس مسئول بهداشت حرفه ای معاونت بهداشتی قم