معاونت بهداشت

اهمیت و توجه به سالمندی جمعیت و تدوین سیاست های مناسب با تغییرات جمعیتی در جهان امروز، از اهمیت خاصی برخوردار است. رشد جمعیت سالمندان کشور از بهبود شاخص های بهداشتی و افزایش امید به زندگی به همراه روند رو به رشد علمی و اجتماعی کشور، ناشی می شود.

پیرو فرمایشات مقام معظم رهبری در ابلاغیه سیاست های کلی جمعیت(بند7)، فرهنگسازی برای احترام و تکریم سالمندان، ایجاد شرایط لازم برای تامین سلامت و نگهداری آنان در کنار خانواده و پیش بینی سازوکار لازم برای بهره مندی و استفاده از تجارب و توانمندی سالمندان در عرصه های مناسب، در راس اهداف برنامه های اجرایی سلامت سالمندان مشخص شده است.

بیشتر از دو سوم جمعیت سالمند دنیا تا سال 2020 میلادی در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند و پدیده سالمندی در این کشورها پدیده ای جدید است.

همه ساله در بزرگداشت روز جهانی سالمندان، شعاری که ناظر بر یکی از ابعاد سیاستگذاری و اقدام در مورد سالمندان است به عنوان شعار جهانی انتخاب و اعلام می‌شود. اهمیت شعار مذکور در این است که هم موجب جلب افکار عمومی به سالمندان می‌شود و هم نوعی فراخوان به سیاستگذاران است تا در سیاستگذاری‌ها و برنامه ریزی‌ها، توجه جدی به جنبه‌های سلبی یا ایجابی آن شعار داشته باشند. از یک منظر دیگر خود سالمندان نیز به شکلی مخاطب شعار مربوط هستند.
شعار امسال روز جهانی سالمندان «نه به هرگونه تبعیض سنی» است. دیگر در این که جمعیت جهان در سال‌های آتی در کشورهای مختلف به ویژه در کشورهای جهان سوم رو به افزایش است تردیدی نیست. فزونی جمعیت سالمندان و نیازهای متنوع و گسترده آنان در کنار کمبود منابع در بسیاری از جوامع به تشدید نگرش‌ها و بروز رفتارهای تبعیض آمیزی که احتمالاً ریشه در پیشداوری‌های گذشته دارند، منجر می‌شود. بنابراین ضرورت دارد تا نسبت به چنین تبعیض‌هایی حساس باشیم و مخصوصاً از حضور مستقیم و غیر مستقیم این نگاه‌های تبعیض گرایانه خاصه در برنامه ریزی‌ها پرهیز داده شود.
  نگرش منفی و تبعیضی به سالخوردگان و سالمندان در قالب‌هایی از توهین و اهانت، بی‌اعتنایی به کلام یا درخواست‌های روزمره آنها، تا آزارهای مختلف کلامی و عاطفی، مالی و اقتصادی و گاه غفلت از توجه به آنان برای رفع نیازهای اولیه تا منزوی ساختن‌شان در سطح عمومی نمود می‌یابد. اما تبعیض بر علیه سالمندان فقط به این سطح محدود نبوده و در این حد باقی نمانده است. در اولویت قرار ندادن تصمیم‌سازی و سیاستگذاری برای سالمندان با توجیهاتی چون« اولویت دهی به رفع نیازهای سایر اقشار و گروه‌های سنی» یکی از بارزترین وجوه تبعیض در مورد سالمندان است. این گونه تبعیض‌ها مخصوصاً از آن رو حائز اهمیت می‌شود که فقط بر یک یا چند سالمند تأثیر گذار نیست بلکه بر کل جمعیت سالمندان یک جامعه برای سال‌های متمادی و گاه حتی دهه‌ها اثر‌گذاری دارد. محیط نامناسب برای مشارکت و حضور فعال سالمندان در جامعه یکی دیگر از مظاهر تبعیض جدی بر علیه سالمندان و دیگر اقشار خاص جوامع است که گاهی با همین توجیهات مورد غفلت واقع می‌شوند. مجموع نگرش‌ها و رفتارهای ناصواب و پیشداوری‌های تبعیض‌آمیز درباره سالمندان سرانجام موجب ایجاد نوعی حس تحقیر و حقارت می‌شود و چنین سالمندانی خویش را از جریان فعال و بالنده اجتماعی منزوی می‌سازند.
«نه علیه هر گونه تبعیض سنی» که در شعار امسال روز جهانی سالمندان تبلور یافته است و متضمن نفی هر گونه تبعیض و پیشداوری علیه سالخوردگان اجتماع است از سویی دیگر و از دید مثبت در بردارنده یک پیام ایجابی در ارتباط با سالمندان است و آن اینکه بیاییم خلاف تصورات و باورهای قالبی، این باور را تقویت و تعمیم دهیم که سالمندان فرصت‌ها و گوهرهایی گرانبها برای نسل‌های بعد از خود و کل جامعه هستند و ضرورت دارد تا ضمن توجه به ابعاد مختلف نیازهای آنان، از برکت حضور این سرمایه‌های گرانقدر، «تجربه‌های ارزشمند برای زیستنی شایسته» را به نسل‌های جوان‌تر انتقال دهیم.

پیشگیری از سقوط (زمین خوردن یا افتادن) در سالمندان

سالمندان جزء گروه‌های پرخطر هر جامعه محسوب می‌گردند .جمعیت سالمندان به‌سرعت رو به افزایش است و به‌طوری‌که پیش‌بینی‌شده است که تا سال 1420حدود 15 درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند. با افزایش سن بروز اختلالات مزمن افزایش می‌یابد. در کنار چالش بیماری‌های مزمن، حادثه سقوط یک مشکل عمده بهداشتی در سالمندان است و از علل مهم مرگ‌ومیر در افراد بالای 65 سال است. سقوط(Fall)اتفاقی است که درنتیجه بی‌ملاحظگی ، فرد به زمین یا در سطح پایین‌تر می‌افتد. بر اساس سازمان جهانی بهداشت، مرگ‌ها یا مصدومیت‌های ناشی از سقوط شامل سقوط‌های به سبب حمله یا سقوط‌های عمدی نمی‌شود. سقوط از حیوانات مثل اسب، ساختمان آتش‌گرفته، وسایل نقلیه و سقوط در آتش ، آب یا  ماشین‌آلات نیز شامل سقوط نمی‌شود. هزینه مراقبت‌های مربوط به سقوط در سالمندان سه برابر بیش‌تر از سقوط در افراد جوان است که این مسئله ضرورت پیشگیری و آموزش صحیح در این زمینه را نشان می‌دهد.

آمارها چه می گویند؟

سقوط مسبب 6 درصد از مرگ‌ومیرهای ناشی از سوانح و حوادث است و پس از سوانح ترافیکی، غرق‌شدگی و مسمومیت‌ها چهارمین عامل سوانح و حوادث را به خود اختصاص داده است.به‌طورکلی میزان بروز سقوط در سالمندان زن بیشتر از مردان است. میزان سقوط‌های غیر کشنده و آسیب‌زا  در زنان بیشتر ولیکن سقوط‌های منجر به مرگ در جمعیت مردان بیشتر است. آمارها نشان می‌دهد که حدود 40 درصد افراد بالای 65 سال در سال یک‌بار با سقوط مواجه می‌شوند و این میزان در گروه سنی بالای 80 سال 50 درصد است یعنی نصف افراد بالای 80 سال در سال  حداقل یک‌بار سقوط را تجربه می‌کنند. که این احتمال در سالمندانی که در مراکز نگهداری زندگی می‌کنند به‌مراتب بیش‌تر است. حدود 40 درصد از سقوط‌ها در افراد بالای 85 سال موجب مرگ می‌شود. بیشترین زمین خوردگی‌ها و سقوط در سالمندان، هنگام انجام فعالیت‌های روزمره رخ می‌دهد. بیشترین محل سقوط، پله‌ها، آشپزخانه ، اتاق‌ها ، حمام ،  حياط و جلوی منزل  و در وهله بعدی كوچه و خیابان بوده است.

پیامد و عواقب سقوط

سقوط با عوارض مهم و جدی همراه است. بدترین وجدی‌ترین پیامد سقوط، شکستگی لگن است. علاوه بر این، پیامدهای ناشي از زمين خوردن بسيار متعدد است،انواع شکستگی‌ها ، کبودی، تخریب بافت نرم، پارگی‌ها و تجمع خون در بافتهای مغزی از عوارض متداول سقوط در سالمندان هستند. از دست دادن اعتمادبه‌نفس، ترس از افتادن مجدد، عدم توانایی در انجام امور روزمره، طرد شدن توسط اجتماع و دیگران سایر دغدغه‌هایی است که فرد سالمند تجربه می‌کند و به‌نوبه خود به افسردگی، عزلت و گوشه‌گیری منجر می‌شود.

 تا 25  در صد  افراد بعد از زمين خوردن دچار صدمه می‌شوند . 35 درصد دچار ترس از زمين خوردن مجدد می‌شوند . 45 درصد افراد بعد از زمين خوردن قادر به برخاستن نيستند .  در 15-10 در صد موارد سقوط منجر به شكستگي می‌شود و به‌طورکلی  87 درصد علت تمام شکستگی‌ها در سالمندان،  سقوط است .

شکستگی‌ها به‌طور شایع‌تر در قسمت‌های ران، لگن، مهره‌ها، ، سر، ساعد، پا و آرنج رخ می‌دهد و 87درصد تمامی موارد شکستگی‌ها و بیش از 95درصد شکستگی‌های لگن به دلیل سقوط است و نیز سقوط دومین علت حوادث منجر به صدمات طناب نخاعی و مغز است.

مهم‌تر آنکه شدت عوارض مربوط به سقوط با افزایش سن بیشتر می‌شود،عوارضی مانند شکستگی‌ها،ضربه به سر و اضطراب بعد از افتادن که این موارد، منجر به از دست دادن استقلال از طریق ناتوانی و ترس از سقوط می‌شود.کاهش در تحرک و وابستگی اغلب تا حدی شدید است که به پذیرش در بیمارستان و پرستاری در خانه و حتی مرگ زودرس منتهی می‌شود.

سقوط تهدیدکننده سلامتی در سالمندان و در تغییر کیفیت زندگی و بالا رفتن هزینه‌های نگهداری آنان مؤثر است و عوارض آن می‌تواند جسمانی، روانی، اجتماعی و اقتصادی باشد.

 سقوط نه‌تنها زندگی سالمندان را تحت تأثیر قرار داده و باعث از دست رفتن استقلال آن‌ها و بروز عوارض جسمانی، روانی، اجتماعی و اقتصادی می‌گردد،بلکه تأثیرات مهمی نیز روی سیستم‌های بهداشتی و درمانی جامعه به‌جا می‌گذارد.

سقوط با افزایش نیاز به خدمات تشخیصی، مراقبتی و درمانی و افزایش تعداد پذیرش و طول مدت اقامت بیمارستانی همراه است.  

در کشورهای پیشرفته، صدمات و جراحات ناشی از سقوط 6درصد از کل هزینه‌های پزشکی را به خود اختصاص داده است.

عوامل خطر سقوط

عوامل خطر سقوط عبارت‌اند شامل  عوامل داخلی (نظیر ضعف عضلانی، اختلال شناختی، کاهش حس ارتعاش، کاهش توانایی‌های ذهنی، کاهش بینایی، مصرف داروهای متعدد، ترس از سقوط، سابقه قبلی سقوط،  کمی حرکت  و...) و عوامل خارجی(نظیر ، روشنایی کم، ناهمواری سطوح، وسایل دست و پاگیر  مانند سیم برق و...)

پیشگیری از سقوط

 راهبردهای اختصاصی پیش‌گیری سقوط در سالمندان با توجه به علل و عوامل خطر می‌تواند متفاوت باشد. انجام تمرینات بدنی متناسب باسن و توانمندی فرد، انجام تمرینات حفظ تعادل، استفاده از تنها داروهای اساسی موردنیاز و کنترل مصرف آن‌ها، کنترل مخاطرات محیطی مانند  فضای ایمن داخل و بیرون منزل، تعبیه دستگیره‌های حفاظتی در دست‌شویی، حمام و سایر مکان‌هایی که امکان سقوط بالا باشد ازجمله اقدامات اساسی جهت پیشگیری از سقوط است.

شانس سقوط برای سالمندانی که در محیط‌های جدید یا ناآشنا  قرار می‌گیرند  بالاست. در محیط جدید بهتر است فضا کنترل‌شده، نور آنجا به‌ویژه در شب که سالمندان عادت دارند چند بار تا صبح از دست‌شویی استفاده کنند، بیش‌تر شود و تا حد امکان فضایی برای استراحت آنان تعیین شود تا نیاز به عبور از بین مبلمان وسایل منزل و یا بالا و پایین رفتن از پله‌ها نداشته باشند.

در طول یک ماه پس از ترخیص از بیمارستان نیز، خطر سقوط  بالاست، به‌خصوص در بین بیماران پیر که آن‌قدر ضعیف هستند که نیاز به مراقبت بهداشتی در خانه پیدا می‌کنند. سایر زمان‌های با خطر بالای سقوط عبارت‌اند از: مواقعی که دوره‌ای از بیماری حاد وجود دارد یا بیماری مزمن تشدید شده است.

مراجعه مداوم به بینایی و شنوایی‌سنج و استفاده از سمعك و عینك با صلاحدید افراد متخصص از مواردی است كه به سالمندان كمك می‌کند تا از افتادن و شكستگی استخوان در امان باشند.

سالمندان در انتخاب كفش، کفش‌های كف لاستیكی و پاشنه‌کوتاه را انتخاب كنند و با دمپایی كف صاف یا درحالی‌که فقط جوراب به پادارند از پلكان بالا نروند.

پله‌ها، راهروها و مسیرهای درون منزل سالمندان دارای نور كافی  باشد، فرش‌ها کاملاً به هم چسبیده باشند و درشت‌بافت بوده و كلیدهای برق هم در ابتدا انتهای پله قرار بگیرند.

اتاق‌ها و راهروها را با چراغ‌هاي شب روشن نگه‌دارید. قاليچه‌ها و فرشینه‌ها را يا از روي زمين جمع‌آوری كرده و يا آن‌ها را محكم به زمين ثابت كنيد.

به آن دسته از سالمندانی كه موقع راه رفتن تعادل ندارند یا گاه دچار سرگیجه می‌شوند، توصیه می‌شود  برای حفظ تعادل خود از چوب‌دستی، عصا یا واكر استفاده كنند.